Манастыр Богаяўленскі Куцеінскі мужчынскі. Аршанскі раён, г. Орша
- Подробности
- Створана 23.10.2018 15:23
- Адноўлена 08.02.2024 11:23
Богаяўленскі Куцеінскі мужчынскі манастыр - размешчаны на паўдневай ускраіне горада, на вул. Ф. Скарыны (у старажытнасці Куцеінская слабада), на маляўнічым мысе пры зліцці рэк Куцеінкі (перасохла) і Дняпра. Адзін з буйнейшых сярэдневяковых культурна-асветніцкіх цэнтраў на тэрыторыі Беларусі, цэнтр беларускага кірылічнага кнігадрукавання XVII ст. Заснаваны ў 1623 г. мсціслаўскім падкаморыем Б. Статкевічам-Заверскім і яго жонкай А. Саламярэцкай пасля скасавання ў Магілёве шэрагу праваслаўных цэркваў і Спаскага манастыра на сродкі і паводле хадайніцтва магілёўскага праваслаўнага брацтва. Асвячоны ў 1626 г. кіеўскім мітрапалітам Пятром Магілам (пры ім налічвалася да 200 манахаў). 3 манастыром звязана імя славутага грамадска-царкоўнага дзеяча Афанасія Філіповіча.
Манастырскі комплекс складаўся з Богаяўленскага сабора, Свята-Духаўскай царквы, званіцы, жылых і гаспадарчых пабудоў ва ўсходняй частцы (у XIX ст. адзначаюцца амбары, склеп, лядоўня, кучарская, вазоўня, кавальская, пральня, пакоі для прыёму паломнікаў), быў абнесены агароджай-аркатурай з бутавага каменю і цэглы вышынёй да 2,5 м. У 1889 – 1990 гг. над паўночнай брамай агароджы замест драўлянай вежы-званіцы, адлюстраванай на малюнку Дз. Струкава, надбудавана мураваная. Пры манастыры меліся шпіталь, брацкая школа і друкарня (заснавана ў 1630 г. вядомым беларускім асветнікам і кнігадрукаром Спірыдонам Собалем), аптэка, з 1874 г. існавала царкоўна-манастырскае аднакласнае вучылішча. Пры манастыры на р. Куцеінка меліся млын і вапнавы завод. У 1905 г. быў узведзены 2-і драўляны корпус брацкіх келляў з памяшканнямі для святароў, а ў 1911 г. над брацкай трапезнай надбудавалі 2-і паверх, дзе размясціліся келлі паслушнікаў. Будаўнічым матэрыялам для стварэння манастыра сталі навакольны карабельны хваёвы лес і вапняк. Археалагічны аналіз будаўнічага (цэглы, дахоўкі) і архітэктурна-дэкаратыўнага (кафля расліннага і геральдычнага арнаменту, паліваная плітка) матэрыялу дазваляе зрабіць выснову, што мураваныя збудаванні манастыра былі створаны з велікапамернай цэглы-пальчаткі, пакрываліся плоскай дахоўкай з закругленым краем і, верагодна, зялёнай палівай мясцовай вытворчасці (знойдзены рэшткі горана для абпальвання дахоўкі). Захаваліся мураваныя Свята-Духаўская царква, рэшткі сцяны і жылы будынак.
У 1620 г. аршанцы атрымалі ад іерусалімскага патрыярха Феафана (прыязджаў у Кіеў) грамату на заснаванне праваслаўнага манастыра. Афіцыйны дазвол на будаўніцтва прыстанка быў выдадзены ў Варшаве ў 1623 г. на імя Б. Статкевіча-Заверскага, яго жонкі, народжанай князёўны Алены, і сына Івана, якія далі ўласную зямлю і грошы на стварэнне праваслаўнага прыстанка, а таксама прыпісалі для яго карыстання свае вёскі Паддубцы, Свісцёлкі, Нарэйкава, Слабаду Пяшчанскую, гарадскую слабаду Белькаўшчыну Акрамя самаго Куцейна манастыру належалі сёлы Касценкі, Халмы, зямля ў Тупічоўшчыне. У 1748 г. падстоліна Горват завяшчала манастыру частку маёмасці. Паводле плана генеральнага межавання 1783 г. вядома «мясцовасць Дубкі» – валоданне «ігумена Куцеінскага манастыра Кірыла з браціяй»; тут выяўлены пячоры. Заснаванне праваслаўнага мужчынскага Куцеінскага манастыра было адмоўна сустрэта каралём Жыгімонтам III Вазам, які ў сваёй грамаце ад 18 сакавіка 1627 г. падкрэсліваў адсутнасць благаславення на гэтую справу уніяцкага архіепіскапа Антонія Сялявы і ў гэтай сувязі прызначыў штраф у 10 000 літоўскіх грошаў. Ён жа абураўся, што аршанскія мяшчане «своволне упорно з некоторых церквей оршанских звоны операты, начыня церковные, серебреные крыжы, келихи и ризы, лихтары, свечи повыбиравшы, до того Кутейна отпровадилни». Прыстанак падпарадкоўваўся мітрапаліту кіеўскаму і патрыярху канстанцінопальскаму. Манастыр меў уладанні ў Магілёве, яго кіраўніцтва курыравала прыпісныя Лукомскі, Мёрскі і іншыя беларускія мужчынскія і жаночыя манастыры. У пачатку свайго існавання называўся лаўрай і, па словах патрыярха Нікана, з'яўляўся «главой» праваслаўнага жыцця на Беларусі: «Слышав Святейший Патриарх, яко близ славнаго града Орши, еже бысть, глава и начало общему житию, во всей Белой России и Литве созданная обитель, или рощи Лавра великая Святы Богоявления Господня, завомо Кутейно, юже воздвиже боголюбивый иеромонах Иоиль, иже бысть игумен лавры тоя, и нетокмо сию едину, но ины многи своими трудами и потом сооружи и иночествующих множество собра и во своей пастве всех имели, и благочестие во всей Белой России утверждали и удерживали, во время гонения от развращенных униатов» (з жыція патрыярха Нікана). Ігумен ці архімандрыт лаўры кіраваў усімі беларускімі праваслаўнымі манастырамі, а ў трактаце аб вечным міры паміж Расіяй і Польшчай 1686 г. пацвярджаліся правы і свабоды архімандрыі. Але, нягледзячы на гэта, у 1695 г. езуіты адабралі ў яе Мёрскі праваслаўны мужчынскі манастыр, а ў 1715 г. князь Лукомскі адабраў і Лукомскі мужчынскі манастыр. Пасля падзелу Рэчы Паспалітай з пераходам культавых аб'ектаў у распараджэнне Расійскага Свяшчэннага Сінода збяднелы манастыр у 1764 г. пераведзены ў 3-і клас. Тым не менш пры генеральным межаванні 1783 г. манастыру было выдзелена 435 дзесяцін і 3836 кв. сажняў зямлі.
Манастыр моцна пацярпеў ад напалеонаўскай арміі ў 1812 г., яго гаспадарка была поўнасцю разрабавана. У 1842 г. пакінуты за штатам і прыпісаны да Пакроўскага (былога базыльянскага) манастыра ў Оршы, набыў назву Загарадны. У пачатку XX ст. з прыездам з Кіева новага ігумена Валянціна «с необходимым числом братии» манастыр стаў «общежительным, с уставом Киевского Свято-Троицкого (Ионина) монастыря». У гэты час манастырскае брацтва налічвала 60 чалавек. Манастыр быў закрыты і заняпаў пасля 1917 г., яго будынкі выкарыстоўваліся пад жыллё і ў гаспадарчых мэтах. У 1990 г. перададзены праваслаўнай абшчыне, аднавіў сваю дзейнасць у 1992 г. Зараз у стане рэстаўрацыі.
Царква ў гонар Святой Троіцы (Святога Духа) узведзена ў сярэдзіне XVII ст. з цэглы. У 1869 г. перабудавана (паводле гісторыка І. І. Грыгаровіча, у 1819) і асвячона ў імя Жыватворнай Троіцы. Адрэстаўрыравана ў 1995 г.
Помнік архітэктуры барока. Манументальны прамавугольны ў плане аб'ём па восі захад–усход пераходзіць у працяглую 5-гранную апсіду з невялікай паўночнай рызніцай. Да франтальнага фасада далучана 4-гранная 2-ярусная вежа-званіца, шацёр якой, як і вальмавы дах апсіды, завершаны макаўкай. Першапачаткова ўсе аб'ёмы мелі самастойныя шатровыя дахі (паводле малюнка Дз. Струкава). У 1880 г. бляшаны шатровы дах асноўнага аб'ёму завершаны цыбулепадобным купалам на 8-гранным барабане. Галоўны і тыльны фасады завершаны барочнымі фігурнымі франтонамі, крапаванымі ў ярусы аркатурамі. Манументальнасць храма ствараецца яго магутным канструкцыйным вырашэннем і характэрнай для ранняга барока стрыманай і лаканічнай пластыкай. Плоскасныя фасады крапаваны буйнымі лапаткамі, расчлянёны 2 ярусамі арачных аконных праёмаў у прафіляваных ліштвах, апяразаны тонкапрафіляваным карнізам.
Зала і апсіда перакрыты цыліндрычным скляпеннем з падпружнымі аркамі і люнетамі. Апсіду вылучаў 6-ярусны драўляны іканастас, створаны ў 1885 г. разам з перадалтарным настольным плафонам. У інтэр'еры сцены таксама крапаваны буйнымі лапаткамі. У 1762 (1868?) г. прастора малітоўнай залы драўляным перакрыццем была падзелена на 2 паверхі: унізе створаны прастольны храм у гонар Ражджаства Багародзіцы, наверсе — храм у імя святога апостала Андрэя Першазванага. Інтэр'ер упрыгожвала фрэскавая размалёўка, выкананая майстрам Рыгорам, і сюжэт «Супакойванне бурлівага мора» (1690, мастак П. Ігнатовіч). Пасля рэканструкцыі 1869 г. інтэр'ер малітоўнай залы адноўлены ў першапачатковым стане, у манастырскіх мастацкіх майстэрнях (кіраўнік В. В. Жураўлёў) створаны 4-ярусны іканастас і абразы ў ківотах. Царква мела ацяпленне (называлася «цёплай»).
Жылы корпус. Пабудаваны ў XVII ст. Цяпер дом і службовыя памяшканні архімандрыта. Прамавугольнае ў плане цаглянае 2-павярховае збудаванне: 1-ы паверх мураваны, 2-і драўляны, з'явіўся ў 1866 г. (месціліся пакоі настаяцеля манастыра і канцылярыя, згарэў у 1997). Будынак падзяляўся на 2 часткі: духоўнае вучылішча з вялікай залай-трапезнай (тарцовая прыбудова) і ўсходняе крыло галерэйнай планіроўкі з келлямі. Недзе тут месцілася друкарня Спірыдона Собаля. Стрымана-пластычны раннебарочны характар будынку надаюць аркатура, арачныя нішы, геаметрычныя абломы. Цагляны 1-ы паверх поўнасцю рэканструяваны, амаль поўнасцю перабудаваны і 2-і драўляны паверх. У першапачатковым стане захавалася толькі мураваная тарцовая сцяна, крапаваная арачнымі нішамі, рэшткі фігурных франтонаў, якія мелі паліхромную размалёўку. Побач з корпусам некалі існаваў драўляны будынак брацкіх келляў.
  
|
ЛІТАРАТУРА
1. Богаяўленскі Куцеінскі мужчынскі манастыр // Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін ; маст.: З. Э. Герасімовіч, У. П. Свентахоўскі. – Мінск : БелЭн, 2007. – С. 303.
2. Габрусь, Т. В. Аршанскі Куцеінскі Богаяўленскі манастыр / Т. В. Габрусь // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. // рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш]. – Мінск : БелЭн, 1996. – Т. 1 : А–Аршын. – С. 540.
3. Габрусь, Т. В. Памяць пра лаўру над Дняпром / Т. В. Габрусь // Роднае слова. – 2015. – № 9. – С. 75–78.
4. Из истории Кутеинской обители / подгот. А. Шурдукова // Аршанская газета. – 2014. – 9 кастр. – С. 4.
5. Кутеинская обитель: под покровом Богородицы / подгот. А. Шурдукова // Аршанская газета. – 2020. – 19 верас. – С. 5.
6. Кутеинский Свято-богоявленский монастырь // Наследие Православной Беларуси / сост. С. Р. Бегиян. – Минск : Белорусская Православная церковь, 2011. – С. 42–43.
7. Кутеинский Свято-богоявленский монастырь // Дорогами православной Беларуси / сост. С. Р. Бегиян. – Минск : Белорусская Православная церковь, 2010. – С. 46–49.
8. Габрусь, Т. В. Куцеінскі Богаяўленскі манастыр / Т. В. Габрусь, Г. І. Дулеба // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць / рэдкал.: С. В. Марцэлеў [і інш.]. – Мінск : БелСЭ імя П. Броўкі, 1985. – С. 91–92.
9. Лебедева, О. Всем миром возродим Кутеинскую лавру / О. Лебедева // Витебские вести. – 2014. – 26 апр. – С. 10.
10. Моисеева, В. Кутеинский монастырь: 400 лет славной истории / В. Моисеева // Аршанская газета. – 2023. – 23 жн. – С. 16.
11. Нил (игумен) Была в Орше лавра / Нил (игумен) ; [беседовала] Е. Алимова // СБ. Беларусь сегодня. – 2023. – 15 сент. – С. 21.
12. Новикова, П. Монастырь на Кутеинке / П. Новикова // Віцьбічы = Витьбичи. – 2013. – 15 авг. – С. III.
13. Оршанский Кутеинский Богоявленский монастырь // Регионы Беларуси : энциклопедия : в 7 т. / редкол. Т. В. Белова [и др.]. – Минск : БелЭн імя П. Броўкі, 2011. – Т. 2 : Витебская область : в 2 кн. – Кн.2. – С. 244.
14. Оршанский Кутеинский Богоявленский монастырь // Республика Беларусь : энциклопедия : [в 7 т.] / редкол.: Г. П. Пашков [и др.]. – Минск : БелЭн, 2007. – Т. 5 : Минск–Педиатрия. – С. 614.
15. Оршанский Кутеинский Свято-Богоявленский мужской монастырь // Православные монастыри Беларуси / авт.-сост.: С. Э. Сомов [и др.]. – Минск : Четыре четверти, 2003. – С. 91–93.
16. Оршанский Свято-Богоявленский Кутеинский мужской монастырь // Туристские регионы Беларуси / редкол.: Г. П. Пашков [и др.] ; под общ. ред. И. И. Пирожника ; сост. С. В. Ловчая. – Минск : БелЭн, 2008. – С. 170.
17. Оршанский Свято-богоявленский (Кутеинский) мужской монастырь // Беларусь православная : фотоальбом // редкол.: Е. В. Малашевич [и др] ; художник А. П. Маковцов. – Минск : Минская фабрика цветной печати, 2007. – С. 215.
18. Свята-Богаяўленскі Куцеінскі мужчынскі манастыр // Праваслаўныя храмы на Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін ; мастак І. І. Бокі. – Мінск : БелЭн, 2001. – С. 150–151.
19. Свято-Богоявленский Кутеинский мужской монастырь в Орше // Духовные святыни Витебщины = Geistliche heiligtuemer des Gebiest Witebsk / текст Н. И. Степаненко, В. Г. Синковец. – Витебск, 2007. – С. 10.
20. Сердюкова, Я. Кутеинский монастырь: история и современность / Я. Сердюкова // Аршанская газета. – 2022. – 28 снеж. – С. 21.
21. Слепцов, С. Кутеинской лавре 390 лет / С. Слепцов // Телеком-экспресс (Орша). – 2013. – 26 сент. – С. 2.
22. Сосновский, В. Святое место Оршанской земли / В. Сосновский, Н. Синяков // Аршанская газета. – 2023. – 20 верас. – С. 5.
23. Турок, А. Кутеинский монастырь – на конвертах и марках / А. Турок // Аршанская газета. – 2023. – 20 верас. – С. 1.
24. Хаецкая, О. Древняя обитель: четыре века истории / О. Хаецкая // Витебские вести. – 2023. – 19 сент. – С. 5.
25. Шинкевич, А. Н. Кутеинская Лавра: страницы истории / А. Н. Шинкевич ; [Оршанское городское отделение Общества охраны памятников истории и культуры]. – Орша : Оршанская типография, 1992. – 20 с.
26. Шурдукова, А. Знакомство с Кутеинской обителью / А. Шурдукова // Наше православие. – 2015. – № 7 (июль). – С. 2.
СПАСЫЛКІ
