Агрызка Іасафат Пятровіч – актыўны ўдзельнік грамадскага рэвалюцыйна-вызваленчага руху на Беларусі, у Расіі і Польшчы ў 1860-я гг.

Нарадзіўся ў 1826 годзе ў Лепельскім павеце Віцебскай губерніі.

У 1837 годзе паступіў у Лепельскае павятовае вучылішча. Пасля заканчэння чацвёртага класа ён перавёўся ў Мінскую гімназію, якую скончыў у 1844 годзе. За поспехі ў вывучэнні рускай мовы I. Агрызка быў удастоены права на атрыманне чына чыноўніка 14-га класа пры паступленні на грамадзянскую службу.

У 1845 годзе ён паступіў на юрыдычны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта. У гады вучобы ён меў некаторы заробак ад выкладчыцкай работы, якой займаўся ў вучылішчы правазнаўства, у школе гвардзейскіх прапаршчыкаў і іншых навучальных установах сталіцы.

Ва ўніверсітэце Агрызка далучыўся да рэвалюцыйнага студэнцкага гуртка на чале з польскім рэвалюцыянерам-дэмакратам 3. Серакоўскім. Сябры Іасафата Пятровіча пісалі аб ім у тыя гады, што ён адрозніваўся «ясным, цвярозым, пазітыўным розумам, без усялякіх схільнасцей да паэтычнай летуценнасці».

У 1849 годзе закончыў універсітэт і атрымаў ступень кандыдата права.

Летам 1850 года ён працуе ў канцылярыі камісіі для рэвізіі і складання законаў (так званая Кадыфікацыйная камісія) Царства Польскага.

20 сакавіка 1852 года I. Агрызка быў назначаны «па высачэйшаму пажаданню» і «ў выглядзе асобага выключэння з агульных правілаў» чыноўнікам Кадыфікацыйнай камісіі ў чыне калежскага сакратара.

У 1854 годзе ён тытулярны саветнік, у 1857 – калежскі асэсар і малодшы столаначальнік у дэпартаменце горных і саляных спраў.

За выдатную і руплівую службу ён неаднаразова заахвочваецца грашовымі прэміямі і ўзнагародамі, атрымлівае бронзавы медаль у памяць аб вайне 1853–1856 гг.

І. П. Агрызка паспяхова спалучаў службу ў дзяржаўных установах з кнігавыдавецкай дзейнасцю.

У 1858 годзе ён заснаваў друкарню, для якой прывёз з-за мяжы абсталяванне. Буйная і добра абсталяваная друкарня карысталася папулярнасцю сярод іншых друкарскіх устаноў сталіцы. Аднак Агрызка прымаў да друкавання толькі тыя выданні, якія адпавядалі ідэйнай накіраванасці яго літаратурна-выдавецкай дзейнасці. За час існавання друкарні тут было выдадзена звыш 100 назваў кніг, якія мелі навуковую, агульнаадукацыйную і практычную каштоўнасць.

Адначасова з наладжваннем друкарні Іасафат Пятровіч дабіваецца дазволу ад урада на выданне ў Пецярбургу газеты «Слово» на польскай мове. На старонках газеты знайшлі асвятленне тры галоўныя тэмы: сялянскае пытанне, адукаванасць народа і міжнародная палітыка. Аднак па палітычных матывах газета хутка была закрыта, а яе выдавец заключаны ў Петрапаўлаўскую крэпасць. Але заключэнне было нядоўгім, а сам Агрызка апынуўся на волі. Яго вызваленню садзейнічала заступніцтва ўплывовых асоб і адсутнасць пераканаўчага складу злачынства.

У 1859–1860 гг. Іасафат Агрызка выдаў Збор законаў, статутаў, дагавораў Рэчы Паспалітай пад назвай «Volumina Legum», выдадзеных раней Ордэнам Варшаўскіх піяраў (10 тамоў).

Значную цікавасць маюць выданні, звязаныя з абмеркаваннем сялянскай рэформы. Тут выходзяць чатыры першыя выданні перыядычнага лістка «Землеўладальніцкія заданні», «Зборнік урадавых распараджэнняў па ўладкаванні побыту сялян...», «Асновы палітычнай эканоміі» Міля і іншыя.

У друкарні друкаваліся работы буйнейшых рускіх педагогаў – К. Ушынскага, М. Сямеўскага, В. Золатава, так званыя кнігі для народнага чытання, падручнікі па археалогіі, «Гісторыя сярэдніх вякоў» М. Стасюлевіча, «Апавяданні па рускай гісторыі» В. Вадавозава, прыродазнаўча-навуковая і тэхнічная літаратура.

Друкарня лепельскага земляка ў канцы 1850 – пачатку 1860-х гг. выконвала ролю легальнага апорнага пункта польскага і рускага рэвалюцыйнага падполля ў Пецярбургу.

У 1863 годзе ён загадвае часовым аддзяленнем дэпартамента падаткаў і збораў, у гэтым жа годзе яго ўзводзяць у чын калежскага саветніка.

У 1861–1862 гг. здзяйсняе паездкі ў Вільню, Варшаву, Познань, унутраныя губерніі Расіі, дзе знаёміцца з дзейнасцю рэвалюцыйных арганізацый.

Іасафат Агрызка падтрымліваў сувязь з будучымі ўдзельнікамі паўстання 1863–1864 гг. – 3. Серакоўскім, Я. Дамброўскім, В. Пржыбыльскім. Па прапанове апошняга ў лютым 1863 годзе ён быў назначаны агентам Польскага нацыянальнага камітэта ў Пецярбургу.

У перыяд паўстання 1863–1864 гг. I. Агрызка перапраўляў моладзь у паўстанцкія атрады, дасылаў карты мясцовасці, збіраў патрэбныя сродкі.

Вясной 1863 года ажыццявіў сувязь паміж Цэнтральным нацыянальным камітэтам у Польшчы і арганізацыяй «Зямля і Воля».

Сувязь I. Агрызкі з рускімі і польскімі рэвалюцыйнымі коламі не засталася не заўважанай царскімі ўладамі. Таму 14 лістапада 1864 года І. П. Агрызка быў арыштаваны ў Пецярбургу і праз два дні дастаўлены ў Віленскую крэпасць.

Царскі суд прызнаў І. П. Агрызку вінаватым «у выкананні абавязкаў Варшаўскага рэвалюцыйнага камітэта ў Санкт-Пецярбургу» і прыгаварыў да пакарання смерцю. Пазней пакаранне было заменена на 20 гадоў катаргі. Адбываў зняволенне лепельчанін у розных месцах Сібіры: у Акатуі, Якуцку, Вілюйску, Верхнеленску. 3 1876 года і да канца жыцця ён знаходзіўся ў Іркуцку пад пільным наглядам паліцыі, дзе змагаўся з нягодамі, хваробамі. Тут ён займаўся сельскай гаспадаркай, здабычай золата. Аднак гэтыя заняткі не прынеслі яму нават матэрыяльнага дастатку.

30 сакавіка 1890 года памёр у Іркуцку, дзе і пахаваны.

ЛІТАРАТУРА

1. Агрызка Іасафат Пятровіч // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]. – Мінск : БелЭн, 1996. – Т. 1 : А–Аршын. – С. 86.

2. Агрызка Іасафат Пятровіч // Культура Беларусі : энцыклапедыя : [у 6 т.] / рэдкал.: Т. У. Бялова [і інш.]. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2010. – Т. 1 : А–Б. – С. 45–46.

3. Асабісты вораг Мураўёва-Вешальніка: Іасафат Агрызка // У часе прасветленыя твары : гістарычныя эсэ, нарысы / А. А. Марціновіч. – Мінск : Полымя, 1999. – С. 380–394.

4. Баренбаум, И. Е. Иосафат Огрызко (1826-1890) : очерк литературно-издательской деятельности / И. Е. Баренбаум ; ред. Н. А. Полбина. – Москва : Книга, 1964. – 115 с.

5. Кісялёў, Г. В. Агрызка Іасафат Пятровіч / Г. В. Кісялёў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі : у 6 т. / рэдкал.: М. В. Біч [і інш.]. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 1993. – Т. 1 : А–Беліца. – С. 41.

6. Ладутько, К. Санкт-Петербург. Адреса белорусской литературы / К. Ладутько // Нёман. – 2015. – № 5. – С. 220–223.

7. Огрызко Иосафат Петрович // Регионы Беларуси : энциклопедия : в 7 т. / редкол.: Т. В. Белова [и др.]. – Минск : БелЭн імя П. Броўкі, 2011. – Т. 2 : Витебская область : в 2 кн. – Кн. 2. – С. 217–218.

8. Стэльмах, А. У. Іасафат Пятровіч Агрызка / А. У. Стэльмах // Памяць: Лепельскі раён : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / рэдкал.: В. Я. Ланікіна [і інш.] ; уклад.: В. Я. Ланікіна, А. У. Стэльмах ; мастак Э. Э. Жакевіч. – Мінск : Беларусь, 1999. – С. 91–93.

9. Шушкевіч, А. Іасафат Агрызка / А. Шушкевіч // Лепельскі край. – 2008. – 26 верас. – С. 5.

10. Яновіч, М. Іасафат Агрызка. Праваабаронца з 19 стагоддзя / М. Яновіч // Народная воля. – 2003. – 10 крас. – С. 3.

11. Януш, I. Iасафат Пятровiч Агрызка / І. Януш // Лепельскі край. – 1999. – 18 лют. – С. 4.