Чэрскі Іван Дзяменцьевіч нарадзіўся 3 (15) мая 1845 года ў фальварку Свольна Дрысенскага павета (зараз Верхнядзвінскі раён).

Студэнтам прымаў удзел у народным паўстанні 1863–1864 гг. супраць царскага самадзяржаўя. Быў асуджаны судом на бестэрміновую ссылку ў Сібір. Пакаранне ён адбываў у Омску.

Гады, якія Чэрскі правёў у ссылцы, сталі гадамі вывучэння прыродазнаўчых навук. У 1869 годзе ў сувязі з абвастрэннем хваробы сэрца быў пераведзены на вольнае пасяленне. У Іркуцку працаваў ва Усходне-Сібірскім аддзеле імператарскага Рускага геаграфічнага таварыства.

Найбольшых дасягненняў Чэрскі дабіўся ў галіне геалогіі і геаграфіі. Значны след пакінуў у заалогіі, анатоміі, археалогіі, метэаралогіі. Іван Дзяменцьевіч цікавіўся батанікай, этнаграфіяй, фальклорам. Чэрскі адкрыў многа розных геаграфічных аб'ектаў, першым знайшоў і даследаваў палеалітычную стаянку ў Сібіры, сабраў і апісаў шэраг сучасных і выкапнёвых жывёл. Ён вывучаў геалагічную будову Саян, Прысаяння, Прыангар'я, басейнаў рэк Селенгі і Тунгускі. Займаўся даследаваннем возера Байкал. Быў узнагароджаны Рускім геаграфічным таварыствам малым сярэбраным і малым залатым медалямі, залатым медалём імя Ф. П. Літке.

Пасля амністыі з жонкай і сынам пераехаў у Пецярбург. Ён абагульніў геолага-геаграфічныя веды па Сібіры ў шматтомнае выданне «Землеведение Азии». Яго выбіралі сябрам навуковых таварыстваў: Рускага геаграфічнага, Пецярбургскага прыродазнаўчага, Маскоўскага выпрабавальнікаў прыроды, Маскоўскага аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этнаграфіі, Маскоўскага археалагічнага.

У 1891 годзе Чэрскі накіроўваецца ў экспедыцыю па Калыме. Адчуваўшы сябе дрэнна, сабраўшы ўсю волю, ён кіраваў экспедыцыяй, вёў запісы, дыктаваў жонцы і сыну свае назіранні. Чалавек вялікай адказнасці, жалезнай волі і мужнасці, ён прасіў жонку і сына пасля пахаванння абавязкова закончыць экспедыцыю і ўсе калекцыі і запісы перадаць у Пецярбург.

Памёр Іван Дзяменцьевіч Чэрскі ў 1892 годзе. У заімцы Калымскае ў 1943 годзе быў пастаўлены помнік «Выдающемуся исследователю Сибири, Колымы, Индигирки и Яны. Геологу и географу Ивану Дементьевичу Черскому от благодарных потомков».

Яго імя носяць працяглая (больш за 1500 км) горная сістэма паміж рэкамі Калыма і Яна ў Якуціі і Магаданскай вобласці, горны хрыбет у Забайкаллі (Чыцінская вобл.), пасёлак на р. Калыма ў Якуціі, найвышэйшая (2763 м) вяршыня Байкальскага хрыбта, адзін з вулканаў Тункінскай упадзіны на Усходнім Саяне, даліна паміж Усходнім Саянам і Енісейскім крыжам, два ледавікі на Байкальскім хрыбце, камень (зараз назіральная пляцоўка) на ўзбярэжжы Байкала каля вытокаў Ангары, стаянка першабытнага чалавека каля Іркуцка, вуліцы ў Маскве, Пскове, Верхнядзвінску. У в. Валынцы адкрыты музей Чэрскага. У Свольне, на месцы фальварка, Беларускае геаграфічнае таварыства паставіла помнік – вялікі валун.

ЛІТАРАТУРА

1. Алдан-Семенов, А. Черский / А. Алдан-Семенов. – Москва : Молодая гвардия, 1962. – 222 с.

2. Асіноўскі, С. «Калі я буду адыходзіць...» / С. Асіноўскі // Архівы і справаводства. – 2009. – № 2. – С. 146–154.

3. Бизюк, Т. Сибириада Черского / Т. Бизюк // Сельская газета. – 2018. – 10 февр. – С. 30–31.

4. Гарэцкі, Р. Сын ліцвіна – вялікі расійскі натураліст. Чэрскі Іван Дзяменцьевіч / Р. Гарэцкі // Памяць: Верхнядзвінскі раён : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі : у 2 кн. / рэдкал.: У. С. Богаў [і інш.] ; уклад. А. Ф Бубала ; мастак Э. Э. Жакевіч. – Мінск : Паліграфафармленне, 1999. – Кн. 1. – С. 68–70.

5. Грицкевич, В. П. В поисках останков мамонтов / В. П. Грицкевич // Путешествия наших земляков. Из истории страноведения Белоруссии. – Минск : Наука и техника, 1968. – С. 187–205.

6. Дамінікоўскі, Ф. Выдатныя географы – беларусы / Ф. Дамінікоўскі // Полымя. – 1945. – № 7. – С. 152–165.

7. Дединкина, С. Сибириада Ивана Черского: жизнь и смерть исследователя Сибири / С. Дединкина // Народная газета. – 2008. – 12 чэрв. – С. VII.

8. Елисеев, В. Исследователь Восточной Сибири / В. Елисеев // География. Издательский дом «Первое сентября». – 2017. – № 5–6. – С. 36–39.

9. Зімацкая, А. Памяць аб ім жыве / А. Зімацкая // Дзвінская праўда (Верхнядзвінск). – 2008. – 2 ліп. – С. 4.

10. Іх імёны носяць вуліцы нашага горада // Дзвінская праўда (Верхнядзвінск). – 2011. – 24 чэрв. – С. 2.

11. К высокой цели // Дзвінская праўда (Верхнядзвінск). – 2013. – 30 крас. – С. 3 ; 10 мая. – С. 6 ; 15 мая. – С. 3 ; 17 мая. – С. 7 ; 24 мая. – С. 7.

12. Лобов, М. Ссыльный самоучка / М. Лобов // География. Издательский дом «Первое сентября». – 2015. – № 4. – С. 38–41.

13. Мартинович, А. Иван-да-Мавра / А. Мартинович // Нёман. – 2016. – № 8. – С. 173–187.

14. Пукшанскі, А. Беларускі «сібірак» / А. Пукшанскі // Звязда. – 2013. – 30 крас. – С. 6.

15. Чэрскі Іван Дзяменцьевіч // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя : у 12 т. / рэдкал.: П. У. Броўка [і інш.]. – Мінск, 1974. – Т. 11 : Футбол–ЯЯ. Дадатак. – С. 264.

16. Чэрскі Іван Дзяменцьевіч // Імёны. Асобы. Лёсы: ураджэнцы Віцебшчыны ў далёкім і блізкім замежжы / М. П. Кузьміч, М. І. Сцепаненка. – Мінск : Літаратура і мастацтва, 2012. – С. 306.

17. Чэрскі Іван Дзяменцьевіч // Нашы землякі ў далёкім і блізкім замежжы : біяграфічны даведнік / М. П. Кузьміч, М. І. Сцепаненка. – Віцебск : Віцебская абласная друкарня, 2007. – С. 175–180–181.

18. Шпакоўская, Г. След на зямлі: да 170-годдзя з дня нараджэння Івана Чэрскага / Г. Шпакоўская // Витебские вести. – 2015. – 3 дек. – С. 14.

19. Ян Чэрскі: паміж Беларуссю і Сібір'ю / падрыхт. Н. Казленя // Краязнаўчая газета. – 2015. — № 19 (май). — С. 5.

20. Ярмоленка, В. А. Чэрскі Іван Дзяменцьевіч / В. А. Ярмоленка // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]. – Мінск : БелЭн, 2003. – Т. 17 : Хвінявічы–Шчытні. – С. 334.