Гісторыя. Вялікая Айчынная вайна. Докшыцкі раён

Подробности

Створана 26.09.2017 08:40

Адноўлена 17.05.2024 09:34

 

22 чэрвеня 1941 года пачалася Вялікая Айчынная вайна. 23 чэрвеня ў выніку неаслабнага націску праціўніка пачаўся масавы адыход савецкіх войск на ўсход. 28 чэрвеня быў захоплены Мінск. Абаронцы горада трапілі ў «кацёл». Пасля яго ліквідацыі 2–3 ліпеня камандаванне вермахта перакінула свае карпусы на першапачаткова пракладзеныя маршруты – на поўнач, каб наступаць праз Докшыцкі, Глыбоцкі і суседнія раёны. 3–4 ліпеня немцы авалодалі Глыбокім і Дзіснай, ахапіўшы паўночна-заходнюю частку Докшыцкага раёна.

Праз цэнтр Докшыцкага раёна па дарозе ад Даўгінава да Беразіно хутка рухаліся танкі 39-га корпуса. За адзін дзень 3 ліпеня 7-я танкавая дывізія прайшла паўз Докшыцы, пераправілася цераз р. Бярэзіна і захапіла Лепель. Да вечара дывізія дасягнула вёскі Беразіно. На наступны дзень камандны пункт 39-га танкавага корпуса размясціўся на ўсход ад Докшыц, каля вёскі Гічанцы.

2 ліпеня немцы захапілі Бягомль і выйшлі да пераправы ў вёсцы Кальнік.

Асобныя часткі Чырвонай Арміі, рэшткі палкоў і батальёнаў, пагранатрады з баямі адыходзілі на рубеж Бярэзіны. Аднак яны былі не ў стане спыніць прасоўванне нямецкіх злучэнняў. Адступаючыя савецкія часткі спрабавалі заняць абарону на старой граніцы, потым на ўсходнім беразе Бярэзіны, асабліва ў месцах перапраў і паблізу мастоў. 50-я стралковая дывізія вяла жорсткія баі на поўдні Бягомльскага раёна, каля Плешчаніц, Зембіна, Мсціжа. Часці дывізіі змаглі арганізаваць часовую абарону за р. Бярэзіна толькі на ўчастку ад возера Палік і в. Халхоліца да вёскі Сцюдзёнка. Тут 3–4 ліпеня адбываліся ўпартыя баі. Але сілы былі няроўныя. 50-я дывізія і іншыя часці не здолелі стрымаць нямецкія танкі, былі з дарог адкінуты ў лясы і адступалі да Лепеля.

Рух нямецкіх танкавых дывізій амаль не сустрэў сур'ёзнага супраціўлення з боку часцей Чырвонай Арміі.

Перамяшчэнні нямецкіх войск на Смаленскі напрамак не міналі Докшыцкі раён. Яны суправаджаліся рабункамі на карысць армейскіх часцей, зачысткамі, калі знішчаліся парушальнікі рэжыму і ворагі акупацыйнага парадку, прыхільнікі Савецкай улады, асобы яўрэйскай нацыянальнасці.

Каланіяльны рэжым на Беларусі, у тым ліку і на тэрыторыі Бягомльскага і Докшыцкага раёнаў, падтрымліваўся густой сеткай карных органаў, такіх, як паліцыя бяспекі і СД, СС, тайная палявая паліцыя, паліцыя парадку і інш.

У Докшыцкім і, асабліва, Бягомльскім раёне стварэнне мясцовай акупацыйнай улады на першым этапе акупацыі мела свае асаблівасці. Пры арганізацыі валасцей і паліцэйскіх участкаў падпольшчыкі змаглі заслаць туды сваіх людзей.

Нямецкія органы ўлады на тэрыторыі Докшыцкага раёна ў пачатковы перыяд акупацыі імкнуліся як мага больш выкачаць харчавання для забеспячэння сваёй арміі. З гэтай мэтай былі ўстаноўлены натуральныя падаткі. Падаткаў было так многа, што большасць сялян проста не магла іх выканаць.

З мэтай падаўлення супраціўлення насельніцтва, запалохвання яго, ізаляцыі ад тых, хто актыўна змагаўся, а таксама падрыву эканамічнай базы партызан і падпольшчыкаў, акупантамі пастаянна праводзіліся карныя экспедыцыі. Гэтыя меры адначасова з'яўляліся сродкам загадзя запланаванага гітлераўцамі знішчэння насельніцтва.

У Докшыцкім раёне нямецка-фашысцкія захопнікі правялі буйныя карныя экспедыцыі ў верасні 1941 года, у маі – чэрвені 1943 года пад кодавай назвай «Котбус», у снежні 1943 года – «Карл», у красавіку 1944 года – «Дождж, які імжыць», «Лівень», у маі – чэрвені 1944 года – «Баклан», у красавіку – маі 1944 – «Веснавое свята». У час гэтых аперацый у Докшыцкім і Бягомльскім раёнах яны знішчылі 115 вёсак з колькасцю двароў 4654, расстралялі, спалілі жывымі, закатавалі 21590 чалавек. Тры вёскі – Шунеўка Бягомльскага пасялковага Савета, Азарцы і Залатухі Параф'янаўскага сельсавета – раздзялілі лёс Хатыні.

Адным з самых жахлівых бакоў фашысцкага акупацыйнага рэжыму быў генацыд у адносінах да асоб яўрэйскай нацыянальнасці. У Докшыцах, Бягомлі, Параф'янаве былі створаны гета, дзе яўрэі затым былі знішчаны.

У доўгім спісе злачынстваў нямецка-фашысцкіх захопнікаў на беларускай зямлі, у тым ліку і ў Докшыцкім раёне, асаблівае месца займае прымусовы вываз жыхароў на фашысцкую катаргу ў Германію. Усяго па Докшыцкім раёне было прымусова вывезена 716 чалавек.

У цяжкія дні акупацыі Бягомльскага і Докшыцкага раёнаў арганізацыю партызанскага руху ўзялі на сябе савецкія ваеннаслужачыя, якія ў выніку розных абставін апынуліся тут пасля адступлення Чырвонай Арміі, і мясцовыя партыйныя і камсамольскія арганізацыі.

У ліку пачынальнікаў партызанскай барацьбы на Бягомльшчыне былі групы воінаў-акружэнцаў, якія дзейнічалі тут са жніўня 1941 года. Іх узначальвалі І. В. Жаваранкаў і С. П. Каралькоў. У гэты ж час аформілася і група Р. Я. Лазабеева.

У снежні 1941 года М. Г. Мармулёва і М. Х. Балана быў арганізаваны атрад, у склад якога таксама ўваходзілі ваеннаслужачыя-акружэнцы. Ён дзейнічаў у Бягомльскім раёне да ліпеня 1942 года.

Зімой 1941–1942 гадоў у Бягомльскім раёне дзейнічаў групамі арганізаваны ў 1941 годзе ў Лагойскім раёне атрад «Рамана». 17 красавіка 1942 года атрад быў афіцыйна зацверджаны і на яго аснове восенню 1942 года створана буйная партызанская брыгада «Жалязняк».

Вясной 1942 года развіццё партызанскага руху актывізавалася. Ішлі ў лес і пачыналі ўзброеную барацьбу падпольныя групы. Невялікія і разрозненыя, яны аб'ядноўваліся, раслі колькасна. У выніку ў Бягомльскім раёне ўзнікаюць новыя атрады: імя В. І. Чапаева, імя Ф. П. Юрчанкі, «Камсамол», атрад пад камандаваннем А. С. Бычкова.

У пачатку красавіка 1942 года пачала свае дзеянні разведвальна-дыверсійная група ў складзе 67 чалавек на чале з І. М. Кузіным, якая прыйшла з-за лініі фронту.

Да сярэдзіны лета атрады набылі баявы вопыт, папоўніліся людзьмі і пачалі актыўна дзейнічаць супраць акупантаў.

Са жніўня 1942 года пачалі дзейнічаць Бягомльскія падпольныя райкамы КП(б)Б і ЛКСМБ. Першая ж падпольная камсамольская арганізацыя ў складзе 10 чалавек узнікла ў вёсцы Домжарыцы. На пачатак красавіка 1943 года ў раёне было створана 28 падпольных арганізацый і груп, якія налічвалі 117 членаў. Да студзеня 1943 года патрыёты Бягомльшчыны падрыхтавалі да ўступлення ў рады народных мсціўцаў 950 чалавек.

3 кастрычніка 1942 года прыступіў да работы Докшыцкі падпольны райкам ЛКСМБ. Докшыцкі падпольны райкам КП(б)Б пачаў дзейнічаць са жніўня 1943 года. У раёне барацьбу з ворагам вялі 17 падпольных арганізацый і груп.

Ключавой аперацыяй 1942 года стала вызваленне 19 снежня брыгадай «Жалязняк» Бягомля і Бягомльскага раёна. У выніку партызаны сталі кантраляваць на поўначы Мінскай вобласці вялікую зону, дзе была адноўлена Савецкая ўлада. Дзякуючы партызанскаму аэрадрому ў Бягомлі, з Вялікай зямлёй была наладжана рэгулярная і трывалая сувязь.

Летам 1943 года камандаванне брыгады «Жалязняк» і Бягомльскі падпольны РК КП(б)Б, дзякуючы мэтанакіраванай агітацыі, ажыццявілі смелую аперацыю па пераходзе на бок партызан буйнога непрыяцельскага фарміравання – 1-й Рускай нацыянальнай брыгады пад камандаваннем У. У. Гіль-Радзіёнава. Яна была перайменавана ў 1-ю Антыфашысцкую партызанскую брыгаду, першай аперацыяй якой стаў разгром варожага гарнізона ў Крулеўшчыне.

Акрамя брыгады «Жалязняк» у Бягомльскім раёне часткова дзейнічалі таксама партызанскія брыгады М. М. Нікіціна і «Дзядзькі Колі», створаныя летам 1942 года.

На тэрыторыі Докшыцкага раёна дыслацыраваліся і разгортвалі баявыя дзеянні брыгады імя К. Ракасоўскага, імя У. І. Леніна, імя Л. М. Даватара (створаны ў 1942), імя ЦК КП(б)Б (створаны ў 1943). Тут таксама пачынаў барацьбу супраць ворага асобны партызанскі атрад «Баявы». Ён быў сфарміраваны ў кастрычніку 1941 года са спартсменаў-добраахвотнікаў.

Восенню 1943 года асабліва жорсткія баі вяла брыгада імя ЦК КП(б)Б з фашысцкімі гарнізонамі, расквартараванымі ў Докшыцах, Таргунах і Камайску, а таксама са спецыяльнымі нямецкімі карнымі атрадамі, якія знаходзіліся ў раёне. Асноўныя баявыя аперацыі разгортваліся ў раёне вёсак Сценка, Дзедзіна, Тумілавічы, Шалашы, Стараселле. Сустрэўшы рашучы адпор народных мсціўцаў, фашысты ўводзілі ў дзеянне танкі, авіяцыю і артылерыю.

Адной з буйных аперацый брыгады імя ЦК КП(б)Б з'яўляецца разгром варожага гарнізона ў вёсцы Порплішча. Актыўны ўдзел у яе падрыхтоўцы прымаў Докшыцкі падпольны райкам ЛКСМБ.

Актыўнасць і пашырэнне баявых дзеянняў партызан Барысаўска-Бягомльскай і Полацка-Лепельскай партызанскіх зон ставілі пад пагрозу забеспячэнне нямецкіх войск, значна ўплывалі на падзеі на фронце. Каб не дапусціць гэтага, гітлераўцы праводзілі супраць народных мсціўцаў і цывільнага насельніцтва карныя аперацыі, мэтай якіх было знішчэнне партызанскіх фарміраванняў у гэтых зонах, аднак спробы акупантаў поспеху не мелі. Ліквідаваць партызанскі рух у краі ім не ўдалося.

Вясной 1944 года пры падыходзе часцей Чырвонай Арміі большасць народных мсціўцаў уліліся ў яе рады і пайшлі далей на захад дабіваць ворага.

На тэрыторыі Бягомльскага і Докшыцкага раёнаў партызаны адчувалі шчырую падтрымку насельніцтва: вясковая моладзь папаўняла партызанскія атрады, сяляне кармілі, апраналі, абагравалі, хавалі ад ворага сваіх сыноў.

Грукат артылерыйскай кананады на світанні 23 чэрвеня 1944 года абвясціў, што вызваленне ўжо блізка – пачалася аперацыя «Баграціён». Ужо 1 ліпеня Бягомль быў вызвалены 277-й стралковай Рослаўльскай Чырванасцяжнай ордэна Суворава ІІ ступені дывізіяй (генерал-маёр С. Т. Гладышаў) разам з мясцовымі партызанамі. Вечарам 2 ліпеня 306-я стралковая Рыбшэўская Чырванасцяжная імя М. І. Калініна дывізія (генерал-маёр М. І. Кучаравенка) штурмавала і вызваліла раённы цэнтр – Докшыцы. Над горадам быў узняты Сцяг Перамогі.

Адначасова з Докшыцамі 850-ы стралковы полк (падпалкоўнік Д. К. Марозаў) 277-й стралковай дывізіі вызваліў ст. Параф'янава. 3–4 ліпеня 1944 года, пасля вызвалення Крулеўшчыны, Гарадзішча, Валкалата, Порплішча і суседніх вёсак, уся тэрыторыя раёна была вызвалена.

 

 

ЛІТАРАТУРА

1. Альшэўская, Т. Акупацыйны тэрор / Т. Альшэўская // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2013. – 21 верас. – С. 2.

2. Альшэўская, Т. Гэта трэба жывым / Т. Альшэўская // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2021. – 27 студз. – С. 3.

3. Альшэўская, Т. Пад Чырвоным сцягам / Т. Альшэўская // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2017. – 26 ліп. – С. 4.

4. Альшэўская, Т. Так пачалася вайна / Т. Альшэўская // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2013. – 22 чэрв. – С. 4.

5. Бегунова, Е. Жизни, опаленные войной / Е. Бегунова // Рэспубліка. – 2023. – 28 сак. – С. 14.

6. Бірукоў Л. П. Бягомльская аперацыя 1942 / Л. П. Бірукоў // Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне 1941–1945 : энцыклапедыя / рэдкал.: А. Я. Андрэеў [і інш.]. – Мінск : БелСЭ, 1990. – С. 107.

7. Выратавальніцы ў белых халатах / падрыхт. А. Каралевіч // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2019. – 29 чэрв. – С. 5.

8. Гвоздзева, А. Сэрцы пад зямлёй / А. Гвоздзева // Звязда. – 2024. – 6 крас. – С. 3.

9. 277-я дывізія вызваляла нашу зямлю / падрыхт. Н. Круковіч // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2024. – 3 лют. – С. 5.

10. Докшыцы: 60 год Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне / тэкст: аддзел ідэалагічнай работы Докшыцкага райвыканкама ; фота С. Васько. – Наваполацк : Наваполацкая друкарня, 2005. – [14 с.].

11. Докшыцкі раён // Памяць Беларусі : рэспубліканская кніга / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]. – Мінск : БелЭн, 2005. – С. 180–181.

12. Забівалі пад гукі гармоніка... / падрыхт. Н. Круковіч // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2024. – 13 сак. – С. 6.

13. Ішла вайна народная // Памяць: Докшыцкі раён : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.] ; уклад. А. В. Скараход ; мастак Э. Э. Жакевіч. – Мінск : БелЭн, 2004. – С. 260–376.

14. Круковіч, Н. Багатая залатым сэрцам / Н. Круковіч // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2022. – 7 мая. – С. 4.

15. Круковіч, Н. Іван Ціткоў / Н. Круковіч // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2022. – 7 мая. – С. 5.

16. Лётчык Васілій Фралоў: Докшыччына памятае / падрыхт. Н. Круковіч // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2024. – 3 крас. – С. 5.

17. Малевіч, Я. Глінскія падпольшчыцы / Я. Малевіч // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2022. – 22 чэрв. – С. 4.

18. Москаленко, Г. Люди добрые, помните!.. / Г. Москаленко // Беларуская думка. – 2010. – № 7. – С. 80–87.

19. Палачанін, Ф. А. Докшыцкі край / Ф. А. Палачанін. – Мінск : Беларусь, 2009. – 181 с.

20. Расцягаева, Н. Баявы камандзір / Н. Расцягаева // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2019. – 5 чэрв. – С. 3.

21. Сауліч, У. Непакорны Бягомль / У. Сауліч // Сельская газета. – 2014. – 3 июля. – С. 14.

22. Старонкі барацьбы / падрыхт. Т. Альшэўская // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2019. – 13 лют. – С. 3.

23. Степаненко, В. Бегомль. Война. Осада и болота / В. Степаненко // Советская Белоруссия. – 2012. – 19 дек. – С. 13.

24. Тухта, В. У. Пачатак дзейнасці брыгады «Жалязняк» / В. Тухта // Лепельскі край. – 2020. – 13 сак. – С. 10.

25. Франц Перхаровіч // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2024. – 14 лют. – С. 7.

26. Шилович, А. Нас учили фронтовики / А. Шилович // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2020. – 25 сак. – С. 3.

27. Як гэта было / падрыхт. Т. Альшэўская // Родныя вытокі (Докшыцы). – 2013. – 3 ліп. – С. 2.