Некалі, можа тысячу-другую гадоў таму назад, на месцы нашага горада нічога не было, толькі стаяў на высокай-высокай гары, дзе зліваюцца Дняпро з Аршыцай, непрыступны замак. Ды што тут казаць, можа, і тыя рэчкі яшчэ назваў не мелі, бо надта ж у сівыя стагоддзі ўсё гэта адбывалася. Але паслухайце пра ўсё па парадку.

У тым замку-палацы жыў люты князь. Казалі, што ў маладосці ён такім не быў, што сярод звычайных людзей вылучаўся багаццем, ды яшчэ спрактыкаванасцю ў ратнай справе. Гэтага ў яго нельга было адняць. Калі пачынаў вучыць сваіх дружыннікаў, то няхай іх і пяцёра на аднаго яго са зброяй лезлі, а ён толькі зубамі пабліскваў, пасміхваючыся, ды пакрыкваў:

– Весялей, хлопцы, весялей! Не палохайцеся! Вас жа болей!

Але, як тыя ні стараліся, як ні шчыравалі мячамі, усё роўна князь іх перамагаў.

Ніхто і не падумаў бы, што ў хуткім часе гаспадар замка стане такім лютым. Але гэта адбылося.

Аднаго разу вартавы дружыннік, стоячы на баявой пляцоўцы, закрычаў:

– Браткі, бачу нейкага чалавека!

– Дзе?

– Ды вунь, у рове ляжыць...

– Хто ж гэта можа быць? – пачалі гадаць дружыннікі. Нехта збегаў і прывёў князя. Той некаторы час уважліва ўглядаўся, а потым рашуча сказаў:

– На ўсялякі выпадак падрыхтуйцеся да бою. Можа, гэта ворагі такім чынам нашу пільнасць правяраюць? А чалавека таго трэба выцягнуць...

Людзі адразу забегалі і прынеслі незнаёмца да князя. Ён быў ужо нежывы. Сталага ўзросту ваявода выдыхнуў:

– Так і не даведаемся ўжо, хто ён такі, як у гэтым рове апынуўся... Адляцела ягоная душа на неба... Трэба закапаць.

Забітага панеслі, і тут нехта з дружыннікаў нерашуча прамовіў:

– Княжа, у яго на руцэ нейкая бліскучая цацка закручана...

– Дзе?

– Ды вунь, на правай руцэ...

Нібыта нешта прадчуваючы, падскочыў гаспадар палаца да забітага і праз пару імгненняў закалаціўся на яго грудзях:

– Тата... Тата... Вось як нам з табой давялося спаткацца...

Воі, нічога не разумеючы, стаялі шчыльным паўколам і баяліся нават дыхнуць. Толькі ваявода моўчкі зняў з галавы свой шалом і прыпаў на калена.

Пазней высветлілася, што гэты нябожчык быў родным бацькам князя і некалі, гадоў, можа, дваццаць таму, трапіў, цяжка паранены, у палон да ворагаў. Сын думаў, што ён згінуў недзе ў далёкім свеце, але стары ўпарта прабіваўся дамоў і амаль што дайшоў. Амаль што...

Пахавалі забітага з вялікімі ўрачыстасцямі. Але пасля гэтага гаспадара замка нібы падмянілі: стаў ён нейкім дзікім, нястрыманым. Раней ніколі нікога не караў, а тут дня не праходзіла, каб хтосьці не зайшоўся ў страшных крыках ды праклёнах. А князь сядзеў сабе побач, глядзеў, як пакутуе бедалага, ды толькі пасміхваўся:

– Нічога, нічога, на далейшае разумнейшым будзеш... Каб жа на далейшае, але колькі чалавек прама пад бізунамі памерлі.

Нават былыя сябры і паплечнікі сталі пазбягаць гаспадара, за лепшае лічылі абысці бокам ягоны замак, бо мала што магло стукнуць у галаву злому чалавеку.

Стары ваявода, які раней заўсёды меў права голас свой падаваць, бо ўмудроны жыццём ды баямі быў, і той у няміласці апынуўся. I вось з-за чаго.

Зазлаваў нечага гаспадар на вартавога, які нібыта на пярэдняй вежы не так службу нёс. Падвялі да князя воя, а яму ўсяго, можа, якіх васемнаццаць вёснаў ад нараджэння мінула. Глядзіць на валадара, вусны дрыжаць, але літасці не просіць.

– Што ты там спіш?! – зароў князь.

– Не спаў я, – годна адказаў вой. – Не спаў, а сачыў за дарогай.

– Ты яшчэ і размаўляць у мяне асмельваешся?! Здавалася, што са злосці вочы ў князя зараз павылазяць на лоб.

– А мы што, княжа, ужо і слова сказаць не можам? Раней жа... – пачаў было хлапчына, але махнуў адчайна рукой.

– Бізуноў яму! Бізуноў! – затупаў нагамі ў ярасці гаспадар.

– Чакай, княжа, – не стрымаўся ваявода, – чакай. Што ж гэта ты робіш? У чым ён правінаваціўся? Нельга так з людзьмі абыходзіцца. Праз нейкі месяц у цябе нікога ад дружыны не застанецца. Што ж ты робіш?

– А твая якая справа, ваявода? Хто табе даў права мяне перабіваць? Хто табе дазволіў аспрэчваць маё рашэнне?

– Ды хіба ты не памятаеш, княжа, што бацька менавіта гэтага дружынніка выратаваў табе жыццё падчас адной з сечаў? Хіба пра такое можна забыцца? Ён жа ў цябе на руках канаў і прасіў аб адным... Аб адным толькі прасіў, каб ты ягонага сына забраў да сябе ў дружыну, каб у цяжкі момант не пакінуў. Ты ж яму абяцаў, а зараз...

Ваявода змоўк. Відаць, спадзяваўся, што словы ягоныя ўзрушаць гаспадара, прымусяць адмовіцца ад свайго рашэння. Але... Словы ўзрушылі валадара, толькі прывялі да зусім нечаканага рашэння:

– Добра, няхай будзе па-твойму. Няхай... спачатку адлупцуюць вартавога, а потым правераць і тваю скуру на трываласць. Вось тады падрыгаешся, тады будзеш ведаць, як лезці не ў свае справы. Прыступайце!

Пачалі біць маладога воя. Той трымаўся мужна, ні разу не крыкнуў, не застагнаў, і гэта яшчэ болей раз'юшыла гаспадара:

– Мацней лупцуйце! Што вы яго гладзіце?

Потым не вытрымаў, ускочыў і, адпіхнуўшы здаравеннага служку, сам пачаў біць дружынніка. Той і на гэтыя ўдары не адказаў стогнам. Знясілены князь адышоўся ўбок і крыкнуў:

– Цяпер ваяводу!

Старога воя катавалі таксама доўга.

Ачнуўся ён у нейкім кустоўі. Цела смылела і гарэла агнём, паварухнуцца нельга было. Ён застагнаў і зноў страціў прытомнасць. У чарговы раз памяць вярнулася да ваяводы ўжо ў нізенькай хацінцы. Ён павёў вачыма і ўбачыў, што на яго пільна ўзіраюцца дзеці. Паспрабаваў было ўсміхнуцца, але ўсмешка атрымалася нейкая вінаватая.

– Дзе гэта я? – засмяглымі губамі прашаптаў вой.

– Не бойся, чалавеча. Тут цябе ніхто не знойдзе, – адказаў нехта магутным голасам, і над ім нахіліўся такі здаравенны чалавек, што здавалася, калі ён расправіцца ў поўны рост, то галавой падыме страху.

– Як ты мяне знайшоў, гаспадар?

– Ды я са сваімі старэйшымі хлопцамі паціху падпалёўваю ў княжацкім лесе. Неяк жа трэба жыць, сям'я вялікая... Раней усё добра было і хавацца ні ад каго не выпадала, а пасля таго як з князем такое здарылася, то і нам бяда. Пастаянна сочым, каб княжацкія дружыннікі тут не з'явіліся і не ўбачылі якога лася забітага ці дзіка...

– Дык я ж і сам... – ваявода паспрабаваў было сказаць, хто ён такі.

– Ведаю, чалавеча, ведаю. Але грэх гэта вялікі не дапамагчы паміраючаму. Нашыя багі такога не даруюць, ніколі не забудуць. Я ўжо і не думаў, што ты ачуняеш, так яны цябе змалацілі. Малады, дык той праз тыдзень на ногі ўстаў.

– Што, і ён жывы?

– Не толькі жывы, але ўжо і амаль здаровы.

– А дзе ж ён?

– 3 маімі старэйшымі пайшоў ляда карчаваць. Сказаў, што побач з людзьмі сілы хутчэй набіраецца.

– А я ўжо падумаў... – у вачах ваяводы заблішчэлі слёзы.

– Ды не, дзедка наш каго хочаш на ногі падыме. Ён усе травы ведае, якая ад чаго дапамагае... Такі настой заварыць, што ўмомант сілы ўвалье. I ты таксама вярнуўся на зямлю дзякуючы яму.

Гаспадар пагаманіў яшчэ хвілін колькі і пайшоў з хаціны па нейкіх неадкладных справах, а ваявода ляжаў і ўслухоўваўся ў цішыню. Яна пра многае яму нагадвала, але чамусьці найболей пра дзяцінства, юнацтва, бо вырас ён вось у такой жа хаціне, у простай сям'і, дзе ледзьве хапала кавалка хлеба на стале, каб не памерці з голаду. Гэта ўжо потым ён стаў воем і пачаў служыць князю. Спачатку старому, а потым і маладому. Пры адной толькі думцы пра маладога князя хворы ажно скалыхнуўся ад абурэння: «За што ж ён загадвае забіваць да смерці людзей? Дзеля чаго гэта робіць? За што загадаў да паўсмерці збіць яго? За тое, што гэтулькі гадоў верай і праўдай служыў яму?..» Крыўда, глыбокая крыўда, апанавала сэрца воя.

Неяк незаўважна ён задрамаў. Прачнуўся ад таго, што зусім блізка пачуліся мужчынскія галасы і ў хату ўвайшоў гаспадар са старэйшымі сынамі і з маладым воем.

Неўзабаве маленькая хаціна гудзела галасамі. Усе радаваліся таму, што і гэты чалавек паправіцца, устане на ногі і яшчэ пажыве на белым свеце, парадуецца жыццю. Найболей радаваўся, ведама ж, дружыннік. Цяпер ён не адыходзіў ад ваяводы ні на крок. Падаваў, адносіў, падтрымліваў знясіленага яшчэ хворага, і ўвесь час яны гаманілі. На першы погляд магло падацца, што абодва былі радыя магчымасці выгаварыцца. Тут не трэба было некага баяцца, ніхто не віжаваў, не падглядваў.

Неяк, калі ўсе хатнія, змораныя цяжкай дзённай працай, соладка спалі, малады вой зашаптаў:

– Не дарую я яму, ваявода-бацька, не дарую...

– Пра што ты, хлопча? – не зразумеў спачатку той. – Дзякуй небу, што жывымі засталіся... Табе яшчэ жыць ды жыць, а ціхую мясціну мы з табой дзе хочаш знойдзем, толькі б здароўе аднавілася...

Але малады, здавалася, не пачуў, бо працягваў далей:

– За ціто дзякаваць? Хіба я вінаваты быў? Я застаўся... А дзесяткі, сотні людзей за што той злыдзень згубіў? За што яны ў страшэнных пакутах гэты свет пакінулі? Не ў бітве, не ў сечы, а пад бізунамі? Хіба за сэта ёсць дараванне людское?!

– Цішэй, цішэй, хлопча, не будзі людзей, няхай спяць сабе, бо заўтра ім зноў на працу, зноў стома адолее...

Калі ваявода добра ўздужаў, то малады вой, дапытліва глянуўшы на яго, спытаў:

– Ну што, бацька-ваявода, ты са мной ці тут застаешся?

Стары маўчаў, нешта меркаваў, потым сумна ўсміхнуўся і прамовіў:

– Што ж, і сапраўды прыйшла часіна за нашых сяброў паквітацца. Пайшлі.

Толькі пайшлі яны не ўдваіх, да іх далучыўся і магутны гаспадар з шасцю сынамі:

– Вам гора ад злыдня, а нам што, мёд?

Невялікі атрад рушыў да замка. Доўга яны чакалі зручнага выпадку, ці не болей за тыдзень сядзелі ў засадзе і ўсё ж свайго не ўпусцілі.

Аднаго дня, амаль ужо пад вечар, малады вой катурхнуў ваяводу:

– Глядзіце, брама ў замку апускаецца. Ці не збіраецца гэта князь куды праехацца, на ноч гледзячы?

– А мо і тое, – прашаптаў стары. – Рыхтуйцеся, хлопцы, ды памятайце, што я вам даводзіў, бо біцца давядзецца не абы з кім, а са спрактыкаванымі дружыннікамі, якія не раз сваімі мячамі ворагаў перамагалі...

Апошнія імгненні цягнуліся надзвычай марудна. Потым праз невялікі масток вылецеў вершнік і за ім пяцёра ці шасцёра дружыннікаў.

Бойка была надзвычай жорсткая, і ніхто ў ёй дараваць жыццё не прасіў. Нарэшце двое з дружыннікаў былі забіты. Моцна паранілі і двух сыноў гаспадара, а князь усё яшчэ адбіваўся ад імгненнавокага мяча ваяводы. Стваралася ўражанне, што яшчэ хвіліна-другая – і стары вой не вытрымае. Менавіта ў гэты момант ён і нанёс страшнай сілы ўдар. Князь пахіснуўся і гопнуўся долу. Стары знямогла апусціўся побач. «Гэта табе, ваўкалача, за сяброў нашых, за тых, каго ты са свету звёў... Няма табе болей месца на святой зямлі... Укіньце яго, хлопцы, у рачулку, няхай яго там самы аб'ядаюць. Каб кроў твая ржою стала... Каб з яе нічога добрага не прарасло і не выбілася...»

Так і сталі, ад той падзеі, пазней рачулку Іржыцай зваць. Хто Іржыцай, а хто Іршыцай. Замак той рассыпаўся на камяні. А пазней паселішча жыхары назвалі Ржою ці Ршою. Можа, не ведалі, адкуль назва, а можа, былі перакананы, што і пра благое трэба нашчадкам данесці. Пазней ужо стала Орша.

А. М. Ненадавец

Каля паўночна-ўсходняй ускраіны Оршы ва ўрочышчы Красны роў, на схіле высокага левага берага Дняпра існуе каля дзесятка глыбаў гэтак званага кангламерату – спалучэнняў дробных кавалкаў камянёў, жвіру і пяску, сцэментаваных мелам. Рэдкае, калі не адзінае падобнае прыроднае ўтварэнне на Аршаншчыне. знешне гэтыя глыбы нагадваюць бетонныя абломкі нейкай вялізнай пабудовы. А вось як тлумачыць іх паходжанне адно з паданняў, пачутае ад аршанцаў...

У даўнія часы на Дняпры ля замкавых сцен старажытнай Оршы прыпыніліся на некалькі дзён судны скандынаўскага гандляра і падарожніка. Звалі яго Лардам, быў ён малады, дужы і прыгожы, надзелены розумам і немалым багаццем. Спадабаліся далёкаму госцю ветлівасць і разважлівасць гараджан, а ў аршанскую князёўну Наталлю ён закахаўся адразу і назаўсёды. Ды маладая прыгажуня ўжо была заручонаю літоўскага каралевіча, і таму былі дарэмнымі шчырыя прызнанні Ларда, ягоныя абяцанні забяспечанай і шчаслівай долі – у шлюбе з маладым каралевічам ганарлівай аршанцы бачыўся большы сэнс...

Тады на ўсе свае грошы Лард вырашыў пабудаваць каля Оршы палац, каб пасяліцца па суседстве з чараўніцай-прыгажуняй. Прайшоў нейкі час, і аршанцы прызвычаіліся да велічнага гмаха, які, нібы ў казцы, хутка вырас на маляўнічым высокім беразе Дняпра. Аздабленне яго сцен, вежаў, брамы было настолькі вытачаным і дасканалым, што здавалася, нібыта ўзвялі яго не таленавітыя дойліды, а нейкія чараўнікі. Але ў прыгажосці сваёй палац праіснаваў усяго сем гадоў. Страшэнная пошасць смяротная хмарай накацілася на аршанскую зямлю аднекуль з поўдня. Ад яе памерла амаль палавіна жыхароў Оршы. не засталася сярод жывых і Наталля – уся яе сям'я адышла ў нябыт. У глыбокім смутку, амаль завар'яцеўшы ад недарэчнасці свайго лёсу, страціўшы ўсялякую цікавасць да жыцця, Лард з палаючым каганцом у руцэ падаўся ў парахавы склеп пад палацам. магутны выбух, скалануўшы дняпроўскія берагі, абвясціў аб сканчэнні гэтай рамантычнай гісторыі. А кавалкі палацавых муроў яшчэ і сёння ляжаць на схіле левабярэжжа Дняпра. Іх гэтак і называюць – Лардавы камяні. Сцвярджаюць, нібыта прывід Ларда зрэдку ходзіць цёмнымі восеньскімі начамі то каля гэтых камянёў, то вакол аршанскага замчышча, – шукае, кліча Наталлю, не пакідае край, дзе сустрэў пры жыцці вялікае каханне...

Запісаў А. М. Шынкевіч

Гэтую гісторыю пра аршанскі млын распавёў ліхтаршчык Карп Міхайлавіч Шчэрба. Работа ліхтаршчыка заключалася ў тым, каб кожны вечар абыходзіць горад і запальваць ліхтары, а ранкам, ледзь дзянніца, тушыць іх. Вылучаючыся сілай і высокім ростам, Карп Міхайлавіч выконавў гэту работу не баючыся начных валацуг і розных недарэчнасцей, якія маглі здарыцца з чалавекам у такі позні час. Адзін з ліхтароў месціўся ля вадзянога млына, што стаіць на адтоцы Аршыцы.

Аднаго разу, прайшоўшы мост, Карп Міхайлавіч пачуў рохканне свінні, але паколькі гукі змешваліся з шумам вады ля млына, ён перахрысціўся і палічыў, што ўсё гэта яму падалося. Наблізіўшыся да ліхтарнага слупа, Карп Міхайлавіч прыставіў драбіны і ўжо збіраўся адліць газы, як раптам пачуў моцны трэск хмызняка ля ракі і ў тое ж імгненне ўбачыў імчаўшую на яго чорную свінню. Ад забабоннага страху ліхтаршчык імгненна залез на слуп, абхапіўшы яго намёртва сваімі магутнымі рукамі. Угледзеўшы, што ахвяру не дастаць, свіння кінулася да слупа і моцна грызянула яго, затым пачала зацята таптаць і раскідваць няхітры рыштунак ліхтаршчыка, злосна і гучна пры гэтым рыкаючы. Карп Міхайлавіч не з баязліўцаў, аднак верыў у забабоны. Ен пачаў чытаць малітву, жагнаючыся адной рукой. Свіння зусім раз'юшылася: надскочыўшы да слупа, яна натыкнулася на лесвіцу і так яе адкінула, што тая развалілася. Тут Карп Міхайлавіч зразумеў, што слупу больш не вытрымаць, і з верай у душы ён наклаў хроснае знаменне на саму свінню. Дзіка зараўла яна і, уздыбіўшы шчаціну, згінула, пакінуўшы пасля сябе на некаторы час клубы чорнага дыму.

Троху апрытомнеўшы, ліхтаршчык, працягваючы чытаць малітву, злез са слупа, сабраў свой раскіданы і памяты рыштунак і адправіўся ў бліжэйшы шынок, каб моцным напоем прачысціць галаву і падзяліцца з кім-небудзь убачаным. У шынку за чацвярцінай гарэлкі распавёў свайму знаёмаму пра тое, што здарылася. Той толькі ўсміхнуўся і сказаў, што месца гэта даўно мае дрэнную славу. І згадаў выпадак, які быў на тым жа месцы.

Аднойчы бацька з сынам, позна забраўшы муку з млына, вярталіся дамоў. Шлях ляжаў праз масток над адтокай Аршыцы. Месяц ярка асвятляў дарогу. Пераязджаючы праз мост, пачулі яны дзявочы голас, што клікаў ад ракі. Спыніліся яны, зірнулі ўніз, і вокліч здзіўлення замёр у іх на губах. Унізе стаяла прыгожая аголеная дзяўчына і вабіла іх да сябе. Сын падаўся наперад і ледзьве не параваліўся праз брыж. Бацька схапіў яго за плячо, падцягнуў да сябе і шапнуў: «Маліся!» Абодва пачалі чытаць малітву. Дзяўчына цяжка ўздыхнула і знікла.