Гэта было ў тыя часы, калі татары крымскія напалі на нашу зямлю.

У аднаго беларускага князя, землі якога ляжалі якраз на месцы сучаснай Сенненшчыны, была прыгажуня жонка, і звалі яе Мар'я. Такая ўжо прыгожая нарадзілася, што і да гэтых дзён народ пра яе песні спявае. Вернай заставалася свайму князю Івану да апошняй хвіліны, нават перад смерцю не пабаялася адказаць татарскаму хану і сцвердзіць, што ва ўсім белым свеце кахае аднаго мужа. Але паслухайце пра ўсё па парадку.     

Напалі татары на наш край, а бараніць яго не было каму ў той момант, бо мясцовага валадара не было ў замку. Дзе ён быў са сваёй дружынай, пра гэта народныя дарадцы нічога не даносяць. Вядома дакладна толькі адно: у замку заставалася толькі Мар'я з маленькай дачушкай і крыху большым сынком.

Калі разведчыкі паведамілі хану, што князя Івана няма дома, ён ажно языком зацмокаў ад задавальнення, але загадаў свайму мурзе яшчэ раз праверыць:

– Сам павядзеш невялікі атрад вояў. Праверыш на месцы, ці няма засады. Калі што, адразу ж вяртайся, а калі ніякіх ваякаў там не будзе, то заставайся, а да мяне прышлі толькі пару вершнікаў, каб паведамілі, што шлях вольны.

– Зараз адпраўляцца?

– Не спяшайся. Я хачу яшчэ нешта табе сказаць, але каб астатнія не чулі. – I ўжо цішэй дадаў: – Галоўнае – даведайся, ці ў замку князёўна Мар'я. Кажу толькі табе, бо давяраю.

Мурза як стаяў, так і гопнуўся перад ханам на калені:

– Усё зраблю...

– Ты пастараешся, і я цябе аддзячу. Атрымаеш большую частку палону і каштоўнасцей. А зараз не спяшайся, адпачні добра. Людзей вазьмі не болей сотні, але адбяры самых верных. Увечары зайдзі да мяне, тады і дагаворым.

Мурза на сваіх скрыўленых ад пастаяннага знаходжання ў сядле нагах пачыкільгаў да войска.

Вечарам, калі зоркі пачалі запальвацца на небе, да хана правялі мурзу.

–  Гатовы?

– Так, ясналікі.

– Людзей адабраў?

– Роўна сотню. У ёй мае родныя браты ды тыя вершнікі, якіх я ведаю з дзяцінства.

– Разумна зрабіў. Калі надарыцца магчымасць, то паспрабуй захапіць замак, адбівацца ж не будзе каму. Запомні, мяне найперш цікавіць князёўна. Калі што з ёй здарыцца, то лепей вам назад не вяртацца. Палон можаш браць любы, рабаваць – таксама, усё гэта застанецца вам, але князёўну адправіш у наш лагер. А зараз час выступаць.

Сотня нячутна выехала з лагера. Хітрыя татары яшчэ ад таго часу, як ступілі на чужую тэрыторыю, абвязалі ногі коням анучамі, і тыя зараз ляцелі, нібы якія жудасныя здані, – нячутна, зрэдку пафыркваючы.

А ў замку і сапраўды не было вялікай аховы. Князь Іван пакінуў толькі пару дзесяткаў дружыннікаў, ды і сярод тых палова – з незалечанымі ранамі. Развітваючыся з жонкай, князь паабяцаў вярнуцца не болей як праз месяц.

– Заўсёды так гаворыш, каб я не хвалявалася, а сам і па паўгода дома не бываеш,– па-добраму ўпікнула мужа Мар'я.

– Усяляк здараецца, родненькая, усяляк...

– То і гаварыў бы праўду.

–  Хто ж яе, праўду, ведае, – змрочна сказаў Іван і прыхіліў галаву каханай да сваіх магутных грудзей. – Дзяцей будзіць не буду. Пагляджу, як спяць, і вярнуся.

Праз пару хвілін князь выйшаў на ганак.

– Спяць, ды гэтак соладка, што і самому яшчэ падрамаць захацелася.

Князёўна ўсміхнулася:

– Я ж табе не перашкаджала. Сам жа ўсхадзіўся менавіта зараз ехаць у паход.

–  Мае віжы данеслі, што там ворагі сілы збіраюць. Не з'яўлюся своечасова, дык і напасці могуць. А ты не хвалюйся. Пакідаю з табой сотніка і з ім – надзейных людзей. Яны не праспяць, яны чужынцаў за дзесятак вёрст чуюць.

– Я і не баюся.

– Чарнавус! Пятро! – гукнуў князь. – Дзе ты там?

– Я тут, княжа, – прагуў магутны голас за спінаю.

–  Глядзець за князёўнай і за дзецьмі будзеш, Пятро.

– Дажыўся...

– Што ты там вуркочаш?

–  Кажу, дажыўся, як стары дзед, якога да ўнукаў прыстаўляюць. Можа, княжа, мне лепей у паход, няхай хто іншы застанецца?

–  Не, сябра, не крыўдуй. Пакідаю цябе, бо дружыннікаў амаль не застаецца. Глядзі мне за князёўнай ды за дзеткамі, а мы доўга не затрымаемся, напалохаем чужынцаў дый назад.

– Княжа, дык мною толькі і палохаць, – пажартаваў Чарнавус, і ўсе жарт падтрымалі.

Войска выступіла ў паход, а ў замку застаўся толькі Пятро з дружыннікамі ды слугі.

Пятро, які прызвычаіўся ўсё жыццё праводзіць у паходах, і тут не расслабляўся. Адабраў дзесятак самых вынослівых, самых увішных вояў і разаслаў іх у розныя бакі, каб сачылі за наваколлем і калі што – адразу паведамілі. Сам жа быў увесь час непадалёку ад князёўны і яе дзяцей, а калі і адыходзіў, то пакідаў замест сябе пару здаравенных дружыннікаў.

Прайшоў тыдзень, другі, усё было спакойна; Пятро толькі хадзіў туды-сюды і пакрыкваў на дружыннікаў:

–  Вы мне глядзіце, не спіце!

Тыя таксама не маўчалі і, азірнуўшыся, каб сотніка не было побач, дадавалі:

– Ужо і забыліся, калі спакойна спалі.

Але, як аказалася, лішняя перасцярога не пашкодзіла. Аднаго надвячорка да ўязной брамы, зачыненай цяжкімі варотамі, падляцеў узмылены вершнік:

– Адчыняй... Свае, – данеслася да вартавога. Хвілін праз колькі знясілены дружыннік дакладваў сотніку:

– Татары блізка.

– Дзе?

– За ноч дабяруцца.

– Многа?

–  Не. Мы налічылі ўсяго сотню. Але, здаецца, нешта тут не тое...

– Чаму гэта?

– Без завадных коней ідуць. Звычайна яны па два, па тры кані вядуць, а тут...

– Зразумела. Значыцца, недзе сталі лагерам, будуць па наваколлі шныраць. Дзе астатнія воі з вашай заставы?

– Сачыць засталіся, каб ведаць, куды накіроўваюцца татары.

– Дзякуй табе, вой. Зараз ты адпачні, а потым мы ўсе адсюль з'едзем...

– Што, пакінем замак?

–  Не пакінем, а што-небудзь прыдумаем. Не забывайся, што нас тут пакінулі князёўну ды дзяцей маленькіх ахоўваць.

Праз хвіліну зычны Пятроў голас разносіўся па падворку:

– Збірацца! Усім збірацца!

Мар'я з нянькай і дзецьмі стаялі на ганку.

–  Князёўна, цябе з дзецьмі і людзьмі мы выведзем праз падземны ход. Перачакаеце ў лесе, пакуль мы не вернемся. Чакаць доўга не давядзецца, можа, усяго да раніцы, а калі і болей, то ненамнога.

Стары дружыннік павёў князёўну і жанчын да падземнага хода, пра існаванне якога ведала ўсяго некалькічалавек. Пятро вывеў свой невялікі атрад за браму, пакінуўшы ў замку толькі траіх вояў:

– Будзеце стаяць на баявой пляцоўцы, ля брамы. Калі ворагі з'явяцца, то адразу хавайцеся ў падзямелле.

– Добра, – адказалі тыя і палезлі да байніц.

Мурза разлічваў, што ягоны манеўр удасца. Хто мог заўважыць невялікі атрад, які днямі адседжваўся ў лясах, а прабіраўся толькі начамі? Ад захопленых у палон сялян даведваліся, што робіцца навокал, і забівалі іх, а трупы старанна хавалі.

Нарэшце да мэты засталося зусім блізка, усяго якіх дзесятак вёрст. Мурза звярнуўся да людзей:

– Сёння на світанні, калі сонца яшчэ не паспее добра ўзняцца над вершалінамі, нас чакае багатая здабыча. Рабіць усё трэба хутка і, разам з тым, надзейна, каб нікога не засталося на месцы. Але самае галоўнае – трэба захапіць у палон князёўну, якую мясцовыя жыхары параўноўваюць з сонцам.

– Хто яе захопіць, таму яна і дастанецца? – запытаўся надзвычай брудны вершнік.

–  Не, яна дастанецца толькі мне.

– Чаму гэта?

– Таму, што тут загадваю я, і ніхто болей. Калі некаму не падабаецца, то потым растлумачу...

Воінаў, якім нешта не падабалася ці якія нешта не разумелі, не аказалася. Усе ведалі, як мурза можа тлумачыць.

–  Зараз крыху адпачнём і рушым наперад, – працягваў мурза. – Тут трэба прабірацца яшчэ цішэй. У замку людзей зусім мала, нас таксама нямнога для аблогі, таму будзем дзейнічаць скрытна і неспадзеўкі.

Неўзабаве вершнікі зноў апынуліся ў сёдлах і падаліся наперад, прабіраючыся па вузкай лясной дарозе. Яны нават і не зразумелі спачатку, калі па іх пачалі страляць з лукаў. Мурза крутнуўся ў сядле і крыкнуў:

– Засада! Засада! Адбіваемся!

Адбівацца добра тады, калі ты бачыш ворагаў, а калі яны схаваныя ў цемры ды яшчэ маскіруюцца за дрэвамі і кустоўем і ты ў іх нібы на далоні, дык гэта зусім іншы выпадак. I, да таго ж, невядома, колькі іх там, у які бок адбівацца? Пакуль татары круціліся, спрабуючы знайсці выйсце, упала палова вояў. Астатнія пачалі бязладна прабівацца: хто лез, з канём разам, праз лес куды вочы глядзелі, а хто гнаў жывёлін прама па дарозе, якую да таго часу ўжо перагарадзілі магутнымі дрэвамі спераду і ззаду.

Адным словам, бойкі не атрымалася, бо нябачныя сапернікі перастралялі пераважную большасць чужынцаў, не вылазячы на дарогу. Калі сярод жывых засталося зусім мала людзей, то на дарогу, ломячы кустоўе, выбраліся дружыннікі і ўзяліся вязаць палонных і дабіваць тых, хто не жадаў здавацца. Сярод палонных аказаўся і паранены мурза. Збіраліся падлічыць забітых і паланёных, але сотнік Пятро загадаў:

–  Няма, хлопцы, часу. Трэба ў замак кіраваць, каб які другі атрад туды не прабіўся. Няма там у нас людзей, разрабуюць усё.

Але на замак ніхто не напаў. А вось паланёны мурза сканаў, так і не паспелі яго дапытаць. Сотнік злаваўся:

–  Гэты б расказаў, што яны планавалі, а так...

– Дык у нас жа іншыя палонныя ёсць, – суцяшалі яго.

– А карысці з іх?

Тым часам вярнуліся князёўна з дзецьмі і жанчынамі. Узрадавалася тая, што Пятро гэтак хітра ўсё зрабіў, але яе супыніў сотнік:

– Яны недзе зусім блізка. Гэта невялікі атрад быў, а асноўныя сілы стаяць... Вам, князёўна, лепей схавацца ў лесе і счакаць там нейкі час.

– Не, Пятро, я тут мужа чакаць буду. Ён хутка прыйдзе.

– Але ж татары могуць раней з'явіцца.

– Гэта мы яшчэ пабачым.

Мар'я засталася ў замку, а недзе праз пару дзён усяго прываліла ўсё татарскае войска пад сцены замка і пачалася аблога. Але што маглі зрабіць нешматлікія дружыннікі супраць у сотні разоў іх пераўзыходзячага ворага? Нічога. Пратрымаліся трое сутак, а потым вораг уварваўся ў замак. Гінулі апошнія абаронцы. Стары дружыннік бег, трымаючы на руках малых, а за ім спяшалася Мар'я. I тут варожая страла ўпілася вою ў спіну і ён упаў. Мар'я схапіла дзяцей.

–  У падземны лаз... Пад бярэзінкай... Пацягні за кусцік... Там ён, – паспеў прахрыпець паміраючы вой.

Да князёўны бег Пятро. Ён ужо быў не раз паранены, але магутная сіла дазваляла яму трымацца на нагах. Ухапіў дзяцей – і пабеглі. Ды недалёка адбегліся: наваліліся на іх ворагі. Мар'ю скруцілі, а Пятро ўсё ж паспеў скокнуць з малымі ў лаз. Татар, што падаліся за ім, ён там і прыкончыў сваім бязлітасным мячом. Астатнія пабаяліся лезці.

Задаволены хан не ведаў, як і хваліць сваіх вершнікаў.

– Бярыце, усе бярыце... Усё ваша... Мне хопіць гэтай прыгажуні, – і паказваў на Мар'ю.

Ворагі доўга не затрымаліся, адразу ж кінуліся ўцякаць, баяліся, каб не дагнаў іх князь Іван, бо сапраўдную сілу ягонага войска выдатна ведалі.

Колькі ні дабіваўся князёўны хан, яна ніводнага разу нават не зірнула на яго. Паспрабаваў авалодаць прыгажуняй сілай, і тады яна запрасілася:

– Божа, калі ты ёсць на небе, то зрабі так, каб я стала птушкай і паляцела да сваіх дзетак, да свайго мужа...

I ў тое ж самае імгненне зрабілася яна невялічкай птушачкай, якая пырхнула ўвысь. Паляцела Мар'я дамоў, стала плакаць-галасіць, слёзы праліваць. Ды не ведала, небарака, што яе дзетак выратаваў Пятро-сотнік і дабраўся да князя Івана, што муж кінуўся даганяць ворага і разбіў іх на сіняй рацэ. Плакала і кружылася, кружылася і плакала птушка, і там, дзе падалі яе горкія слёзкі, узніклі сінія, бяздонныя азёры.

Сталі там жыць людзі і пераказваць гэтае паданне з пакалення ў пакаленне. А некалі сюдою ехала Кацярына II,злая расейская царэўна, са сваім Сенатам. Яны тут спыняліся начаваць, і таму местачкоўцы назвалі паселішча Сяннат. Мала што яны разумелі ў тым слове, але да нашых дзён дайшло ўжо перайначанае – Сянно.

Гавораць яшчэ, што такая назва з'явілася ад таго, што ў гэтых мясцінах заўсёды гандлявалі сенам. Хто ж яго ведае, ці так яно...

А. М. Ненадавец

Нашым продкам даўней даводзілася надта часта ваяваць. Лічыцца, што нават працавалі яны пастаянна толькі ўзброенымі. У лепшым выпадку зброя дзе-небудзь знаходзілася паблізу, або, як гаварылі, пад рукою, каб адразу яе можна было ўхапіць i бараніцца. Здаралася i так, што на безабаронных людзей наляталі Beршнікі i высякалі ўcixдазвання ці забіралі ў палон. I невядома, што яшчэ было лепей – імгненна загінуць ці потым паступова канаць у страшэнных здзеках i пакутах. Таму гордыя нашы прашчуры i бараніліся да апошняга, бо ведалі якое яно, жыццё, у палоне.

Старэйшыя заўсёды навучалі маладзейшых: «Да ўсяго трэба быць гатовымі. У любы прычым момант. Абавязкова ўзброенымі хадзіць...»

Маладзейшыя ўсё ж спрабавалі неяк адмаўляцца, пераконваць у адваротным: «Усё роўна, не баімся! Няхай лезуць, адвучым хутка!»

Вось i пагавары з iмі… Hiчога іншага не заставалася старэйшым, як прывесці апошні, ці не самы важкі, аргумент: «Мы вам наказваем так, таму што ведаем, як на самай справе ў нечаканай бітве можа атрымацца. Не раз, не два нам даводзілася грудзьмі станавіцца на абарону родных».

– Звер i той не такі бязлітасны i жорсткі, як чалавек, тым болей той, які прызвычаіўся забіваць i толькі за кошт баёў жыве. А тыя, хто на нас нападаў i нападае, не дурнейшыя, а, наадварот, намнога хітрэйшыя за звяроў».

Так пагаварылі-парадзілі i разышліся, думаючы, што дамовіліся. Ды толькі ўсё атрымалася зусім не так, бо на самай справе кожны застаўся пры cвaix інтарэсах.

Час неяк непрыкметна ляцеў. Працы ж у вёсцы заўсёды хапала: адно зрабілі, да ладу прывялі, а ўжо – другое наспела. Старыя людзі па-свойму рабілі, як раней прызвычаіліся, – нікуды без зброі ад паселішча не адлучаліся. Нездарма ж яны гаманілі, што беражонага Бог беражэ. Часам i сапраўды было смешнавата назіраць, як стары-стары дзед, ледзьве ногі перастаўляючы, кipye куды-небудзь i абавязкова валачэ за сабою шаблю, якая яму яшчэ ад ягонага дзеда перайшла.

У маладзейшых вяскоўцаў усё ішло наадварот. Там нейкая перасцярога ўвогуле адсутнічала, бо паводзілі яны сябе даволі самаўпэўнена. Яно i зразумела – маладыя, здаровыя ўсё ім здавалася, што запроста могуць любую перашкоду пераадолець, звярнуць любую сілу на cвaiм шляху. Як бы там нi было, а толькі пасміхваліся паміж сабою, калі дзе каго са старэйшых бачылі: «Во, глядзіце, як узброіўся!»

Так, весяліліся маладзейшыя, адводзілі душу, пасмейваючыся са старых, але не ведалі, нават не прадбачылі, што страшная бяда непадалёку. I чакаць яе давялося зyciм нядоўга.

У той дзень з самае раніцы свяціла ласкавае сонейка, патыхаў легенькі ветрык, i здавалася, што працаваць у полі будзе адно задавальненне. Рана выправіліся з хацін людзі, каб паспець, як мага болей зрабіць, каб потым не выжыльвацца з апошніх сіл. Ці хто з ix ведаў, што гэтая дарога будзе для ix апошняй у жыцці.

Ішлі старыя i маладыя, малых неслі на руках, везлі на вазах, бо ў паселішчы ў такі дзень засталося ўсяго чалавек пару. Толькі выйшлі на адкрытае месца, як нехта адчайна крыкнуў: «Глядзіце, глядзіце, вершнікі!» Усе акінулісяў той бок. Стары дзед загарлаў: «Вазы, вазы ў круг, ды людзей у сярэдзіну хавайце!»

Але ўжо было позна, вельмі позна, бо вораг быў побач. Што маглі супрацьпаставіць яму амаль безабаронныя людзі? Адчай ды смеласць, сілу ды здароўе. Толькі адным гэтым у бітве не перамагаюць, бо многае залежыць яшчэ i ад таго, як узброены воіны. 3бpoi якраз-такі амаль i не было. Таму проста ішло вынішчэнне вяскоўцаў. На гэты раз нападаючыя нават палонных не бралі. Забівалі i старых, i малых. Праз якія паўгадзіны ўсё было скончана. Зямля была ўслана целамі пасечаных вяскоўцаў. Здавалася, што яна плакала i стагнала ад гэткага вялікага гора. Недзе высока-высока, мабыць, заляцеўшы туды, спалохаўшыся жудаснай разні галасіў адзінокі кулік.

На наступную раніцу, на месцы бітвы, дзе зусім нядаўна ляжалі целы людзей, плёскалася вялікае i глыбокае возера. Той скрываўлены пагорак праваліўся скрозь зямлю ад жалю i смутку. На берагах вадаёма сядзела вялікая колькасць птушак – кулікоў. Гаварылі, што гэта душы нявінна пабітых людзей. Кулікі i назву возеру далі. Так яна iзасталася назаўсёды – Кулікоўскае.

ЛІТАРАТУРА

1. Кулікоўскае // Азёры Беларусі ў легендах і паданнях / склад., запіс, апрац. А. М. Ненадаўца. – Мн.,  2003. – С. 88–90.

Стаяла вёсачка ў першастваральным лесе. Невялічкая яна была. Усяго якіх пару дзесяткаў двароў. A тpoxi ўбаку цякла рэчка. Вада ў ей заўсёды была чыстая i сцюдзёная. Казалі старыя людзі, што калі ў такую плынь ступіш, то на пару гадоў памаладзееш. Да яе прыходзілі ўсе людзі. Жыццё віравала, i многім хацелася яго яшчэ прадоўжыць. А тут яшчэ такая вось гісторыя здарылася.

Было ў аднаго селяніна дзве дачкі. Адна ад першай жонкі, якая, небарака, памерла маладою, а другая – ад той, з якой ён зараз жыў. Мачаха лютавала, i няродную дачку так ужо прымушала працаваць, што той, бедалазе, ніколі не было адпачыну: нi днём, нi ноччу. Перадыхнуць  нi  хвілінкі  не давала. Толькі тая прысядзе дзе-небудзь ды вочы звядзе, а мачаха ўжо тут як тут, ды яшчэ  i  верашчыць: «Час уставаць! Няма калі ляжаць. Каровак трэба даіць ды гнаць на пашу! Кожнаму ж вядома, што трава на лузе да ўзыходу сонца самая смачная ды для кароў карысная. Калі яе сонца абагрэе, то такая трава ніякай карысці жывёле не прыносіць. Зразумела?! А за тое, што не падпарадкоўваешся, яшчэ i заданне на дзень атрымай. Вось гэты лён каб змяла, страпала i ў плойкі пакруціла! Да вечара не зробіш – у хату назад можаш не вяртацца».

Пагнала, няшчасная, каровак у поле. Села ля куста i плача горкімі слязьмі, ажно заліваецца. Ды тут здарылася дзіўнае – падыходзіць да яе пярэстая кароўка i гаворыць чалавечым голасам:

– Чаго плачаш-убіваешся, дачушка? Чаго ты ніколі вясёлай не бываеш?

– А як жа мне, кароўка, не плакаць, як жа не ўбівацца, калі мачаха нi на хвіліну спакою не дае. Сюды вось сёння яшчэ да світанку выгнала. Мала гэтага, дык працу заведама невыканальную задала. Не зраблю я яе, i, значыцца, давядзецца мне дзе-небудзь пад плотам начаваць, бо не пусціць яна мяне дамоў, не раз ужо гэтак рабіла.

Выслухала яе ўважліва пярэстая кароўка i, уздыхнуўшы, нібы чалавек, прамовіла:

– Тое, што табе яна, тая злыдня, загадала, выканаць для мяне вялікай цяжкасці не ўяўляе. Не хвалюйся дарма, не лі cвaix гаручых слёзак, лепей супакойся ды азірніся навокал. Прыгажосць якая пануе! Давай мне той лён. Я яго iпамну, i страплю, i ў плойкі пакручу. А сама кладзіся ды паспі.

Сапраўды, недзе праз паўгадзіны ўсё ўжо было зроблена.

Выспіцца прыгажуня, сілы адновіць, i дамоў жывёлу гоніць. Па дарозе песню звонкую спявае-выводзіць:

Малодачка жыта жала,

Пад мяжою дзіця клала.

Прыйшоў к ей мядзведзь з лесу:

– Памагай Бог, малодачка!

Чаго тваё дзіця плача?

Рад бы я падзяржаці,

Ды баюся, каб не ўдраці.

– Ідзі, ідзі, мядзведзечку,

Ідзі задзяры каровачку,

Чорную, падласую.

Тую, тую пасажную.

Дзяўчына радуецца, што яе кароўка выручыла, спявае, а мачаха ажно за ваколіцу выйшла сустракаць, каб было больш часу сварыцца ды каб усе чыста чулі, якая ў яе хаце лайдачка жыве. Як пачула звонкую песню, дык нібы хто кieм мачаху аперазаў, так падскочыла. Аж затрэсла яе ўсю.

На другі дзень з раніцы зноў усё паўтаралася. Зноў мачаха гарлала, зноў работу давала. Так паўтаралася з дня ў дзень. Хацела мачаха таго ці не, але даведаліся аднекуль людзі пра такую цудоўную майстрыху. Да таго ж няродная дачка прыгажуняй сапраўднай стала, не тое што родная – рабая ды хваравітая. Пачалі жаніхі сватоў прысылаць у хаціну да злой гаспадыні. Прыйдуць i, вядома ж, давай гаманіць пра вяселле. Але ж хітрая мачаха пастаянна ім сваю дачку прапаноўвае. Сваты пераглянуцца паміж сабою, устануць i пойдуць, бо каму ж ахвота такую пачвару ў сям'ю браць. Ды калі яшчэ i характарам на маці падобная, то ўвогуле бяда.

Аднаго разу прыйшлі сваты i зноў давай прасіць гаспадыню паказаць iм дачку. Калі тая вывела родную, то гаваркія мужчыны ў адкрытую заявілі:

–Нам не гэтую дзяўчыну. У вас жа яшчэ адна ёсць.

– Ды яна ў полі каровак пасе.

– То вы сваю пашліце, гаспадынька, няхай яна там яе падменіць.

– Вось яшчэ выдумалі, каб мая дачка за некага працавала! Пашлю мужа, але i вам стаўлю ўмову: будзеце аглядаць абедзвюх мaix дачок.

Неўзабаве абедзве дзяўчыны былі ў хаце. Тады старшы сват запрапанаваў:

–  Гаспадынька, вось вам кубачак, i няхай кожная з дачок па чарзе прынясе нам вады калодзежнай i заадно па пару яблык з вашага саду. Каму ўдасца гэта зрабіць, тая i стане нашай нявесткай.

Пайшла першай мачахі дачка да калодзежа. Толькі сабралася вады зачарпнуць, а тая раптоўна знікла, апусцілася, можа, на метры два. Пайшла ў сад, працягнула руку да яблыкаў, а голле так высока ўзнялося, што яго i кіемнельга было дастаць. Заплакала тады родная дачка ды ў хату пабегла.

Настала чарга няроднай icцi з кубачкам. Выйшла яна да калодзежа, нахілілася, бачыць – вада ніжэй апускаецца, тады яна перажагналася i спакойна дастала вады. Тое ж самае зрабіла i ў садзе. Голле пасля святога крыжа ажно да галавы схілілася. Сарвала гаротніца пару яблычак i ў хату гасцям прынесла.

– Частуйцеся, госцейкі, на здароўе!

Зноў устаў старшы сват i прамовіў: «Вось гэту дачку мы ў цябе i забяром, гаспадыня».

Забралі сваты дзяўчыну з сабой. Не паглядзелі нават, што той не далі пасагу.

Дзяўчына на развітанне забегла да пярэстай кароўкі, каб пабачыцца са сваей вернай памочніцай, каб паплакаць ля яе ў апошні раз, але тая адразу ж успакоіла: «Не бойся, не трэба плакаць. Я ноччу прыбягу да цябе ў новую сям'ю.Так што не хвалюйся».

Так яны i зажылі ўсе разам. Добра ўсё атрамлівалася ў маладой сям’і. Неўзабаве зямлі прыкупілі ладны кавалак на беразе прыгожага возера. Муж ліпак шмат пасадзіў, каб пчолак развесці ды свайго мёду пакаштаваць. Дзецінараджацца пачалі. Весела ў іх на падворку стала. Загукалі радасныя галасы.

Час ляцеў непрыкметна. Раслі дзеці. Раслі дрэвы, якія зялёным шатром атулілі ўсё навокал.

Возера тое ад ix назву займела – Ліпна.

ЛІТАРАТУРА

1. Ліпна // Азёры Беларусі ў легендах і паданнях / склад., запіс, апрац. А.М. Ненадаўца. – Мн.,  2003. – С. 122–125.

Некалі ўciмi навакольнымі землямі валадарыў адзін багаты памешчык. Усяго ў яго хапала: у дварах жывёлы ставала, i нівы добра радзілі, i сяляне па вёсках жылі працавітыя ды сумленныя. Сам пан быў настолькі спагадлівы, што ніколі i нідзе не кідаў чалавека, няхай сабе самага беднага, у незайздросным становішчы. Спыніцца, падыдзе, распытае.

Taкi шчыры да чалавечны быў той памешчык. Звалі яго Казімірам. Высокі такі, статны, прыгожы з сябе. І была ўпана яшчэ адна дзіўная рыса – надта любіў слухаць, як сяляне спявалі свае песнi. Праслухае, ажно слязу пусціць ад замілавання, а самага галасістага певуна потым узнагароджваў.

Хутка ляцеў час... Гады імчалі за гадамі. Добры памешчык састарэў таксама. Ужо цяжка было ў iм пазнаць таго здаравяку ды прыгажуна, ад якога не ў адной паненкі сэрца заходзілася. Гады галаву сівізною пасерабрылі, спіна сагнулася, вочы слязіцца пачалі.

Адчуваў, мабыць, Kaзімір, што нядоўга засталося яму на белым свеце жыць, таму хацелася як мага болей добрага людзям зрабіць. Cвaix дзяцей у памешчыка не было. Неяк так атрымалася, што вельмі кахаў адну дзяўчыну, а яе бацькі, наперакор жаданню, аддалі замуж за іншага. Неўзабаве тая рукі на сябе налажыла. Так Kaзімip і жыў адзін, захоўваючы вернасць свайму першаму каханню. Любіў сялянскіх дзяцей, ix заўсёды ля палаца бегала мноства i ўсе яны весялілі старога чалавека.

Быў у пана Казіміра аканомам малады хлопец. Звалі яго Стась. Так ужо прывязаўся да аканома памешчык, што гаварыў таму: «Пакіну табе, хлопча, усе свае палацы...»

– А навошта яны мне, пане? Мне б дзяўчыну прыгожую ды любую, дзетак у сям'ю ды звычайнага шчасця. А што багацце! Станеш яго многа мець – будуць людзі зайздросціць... А так, на сваёй зямлі сам сабе гаспадар. Чалавекам сябе адчуваць будзеш.

– Адкуль ты ў свае гады гэтулькі жыццёвай мудрасці нахапаўся?

Ад вас, пане. Дык вось, гляджу на вас, здаецца, усё ў вас ёсць, усяго хапае, а самага звычайнага чалавечага шчасця i няма.

Kaзiмip не адказваў, думаў пра нешта свае, апусціўшы ciвую галаву. Так доўжылася хвілін колькі, а потым пан прамовіў: «Яно i сапраўды так, хлопча... Усё маю, акрамя звычайнага чалавечага шчасця... Круці не круці, а праўду трэба ўмець прызнаваць. Усё ты, Стась, правільна сказаў... правільна заўважыў...»

Палюбіў памешчык аканома як уласнага сына: раіўся з iм, размаўляў часта, а калі захварэў, то хлопец прыходзіў у панскія пакоі вечарамі i падоўгу гаварыў з гаспадаром, разганяючы таму нудоту i сум. А яшчэ Стась цудоўна спяваў. Магчыма, менавіта з-за гэтага i стаў прыбліжанай асобай. Kaзiмip, сумна ўсміхаючыся, відаць, нешта прыгадваючы, прасіў: «Заспявай, хлопча... Заспявай любую...»

Стась, задуменна пасядзеўшы, неяк нечакана пачынаў:

Да сын у мамкі ночку начаваў,

Ночку начаваў, сон дзіўны бачыў.

– Мамачка, устань, ды сон разгадай:

– 3-пад правай ручкі сакол вылятаў,

А з-пад левай саколачка.
         Мамачка ўстала, сон разгадала:

– Ой, сынку, сынку, што наймілейшы,
         Запрагай каня, што найскарэйшы.
         Ды ў тваім доме бяда здарылася,

Ды твая жана сына радзіла,

Сына радзіла, ды сама нежыва...

Калі скончыў спяваць Стась, пан, адвярнуўшыся да сцяны, плакаў.

Аднаго разу Kaзiмip сустрэў аканома такімі словамі «Ну вось, хлопча, i адхадзіў я свае па гэтай зямлі. Амаль восем дзесяткаў, а здаецца, толькі ўчора ўсё пачыналася. Закрыю вочы, дык бацькі, родныя перада мною так i стаяць, завуць да сябе, спакою не даюць. Ды i самому ўжо да ix хочацца, там пра ўсе згадаем, там нагаворымся...

Ты мне верай i праўдай служыў, дапамагаў, paiў, a дабро я заўсёды памятаю, таму аддзякаваць табе хачу.

За тваю шчырасць i спагаду даю я табе палову сваёй зямлі. I возера, возера – таксама. 3aбірай усё, будуйся, можа, я яшчэ дажыву да ўлазін, то i мяне ў госці паклічаш.

Так i стала ад таго наваселля возера – Навасельскае.

ЛІТАРАТУРА

1. Навасельскае // Азёры Беларусі ў легендах і паданнях / склад., запіс, апрац. А. М. Ненадаўца. – Мн.,  2003. – С. 222–224.

У нашым возеры заўсёды вадзілася мноства рыбы. Хапала яе на ўсix. Збіраліся сяляне з навакольных вёсак iлавілі сабе ды сваім сем'ям. Вядома ж, займаліся гэтым толькі ў той час, калі былі вольныя ад заняткаў па гаспадарцы. Праўда, былі i такія, якія займаліся выключна рыбалкай. Taкіх усе называлі рыбакамі. Іншая справа, што сярод ixзнаходзіліся менш ці больш спрактыкаваныя. Тут ужо многае залежала ад таго, як умеў чалавек знайсці рыбнае месца, патрапіць на яго невадам i шмат чаго іншага.

Гавораць, што самыя вопытныя рыбакі лавілі рыбу зімою. Яе тады i захоўваць лепей было, i адвозіць таксама. Пазамярзае ў мяхах – i вязі сабе хоць на край свету. Ніводная рыбінка не папсуецца. Ствараліся невялікія кампаніі, якія з году ў год карміліся з возера.

У адной з такіх кампаній прызнаным аўтарытэтам быў Уладак. Вясёлага нораву чалавек. Бывала, натомяцца, намерзнуцца ўсе страшэнна, ледзьве ногі перастаўляюць. Злосныя становяцца, што не падступіцца, не пагаманіць, а закранеш, то такая лаянка ўчынецца, што хоць ты вушы затыкай. Тады ўcix Уладак i адводзіў душою. 3ірне на звешаныя насы, на патухлыя вочы i прамовіць:

– Ну што, хлопцы? Пайграйце мне.

Вядома ж, Уладаку абрыдзела глядзець на кіслыя твары. Такія ў рыбакоў міны, быццам яны сырых яршоўпанаядаліся. Канешне, ix можна зразумець: цэлы дзень на адкрытым месцы, на марозе, рукі ў халоднай вадзе. А невад xiбa лёгка цягаць? Ды i не шанцавала iм сёння. Xiбa ж гэта ўлоў? За цэлы божы дзень усяго пару мяхоў рыбы злавілі. Нават сем’ю не пракорміш з такога ўлову, а пра нейкі продаж i гаворку весці не выпадае. А тут яшчэ, бач, Уладаку скакаць захацелася...

– Вядома ж, вы намерзліся, напрацаваліся, ветрам вас наскрозь прадзімала... А мяне ж не, – прадаўжаўняўрымслівы Уладак.

Чаму гэта? – дапытваўся здаравенны дзядзька Нічыпар, у якога барада звісала па самы пояс. Звычайна з яго смяяліся, што ўхопіць калі-небудзь вадзянік за бараду i вырве яе з каранямі.

– Я ж дома на печы ляжаў, – здзекліва казаў Уладак, – у цяпле, на мяккіх падушках... 3 дзяўчынай маладой ды прыгожай...

Слова за слова, пачаліся жарты. Твары ў мужчын пацяплелі, пачалі адтайваць. Вось ужо Уладак з Нічыпарам удваіх рагочуць, нешта смешнае сказаўшы. Самы стары з рыбакоў – Змітрык – незадаволена прагуў:

–    Няма вам чым заняцца...

– Якое там, дзед, – бойка адрэзаў Нічыпар, – праўду сказаў Уладак, гледзячы на нас, як яршамі накормленых, плакаць хочацца.

– Так вас ужо выварочвае, – гнуў далей свае старэча.

– То пайграй нам, дзед, у цябе лепш, чым у іншых, атрымлівацца павінна. Бо ж у цябе зубоў няма.

Навокал закірхалі-засмяяліся рыбакі. Маладзейшыя ўжо ведалі, што гэтым справа не завершыцца, што абавязкова будзе працяг, таму ўжо цераз не магу стараліся дапамагаць Уладаку з Нічыпарам:

– То што, хлопцы, пайграем? Старэйшыя адмаўляюцца. Мала гэтага, яшчэ i пакрыўдзіць жадаюць пры зручным выпадку.

– Дзед Змітрык, у якога павінна атрымацца найлепей, яшчэ i плюецца.

Нарэшце стары не вытрымаў:

«Чаго прычапіліся, пустабрэхі?!»

Дзед нахіляўся i неўзабаве сапраўды выдаваў языком такую мелодыю, што i трое музыкаў не перайгралі б. Пры гэтым ён сам яшчэ прытупваў, пакручваўся, прыпінаўся. Але дзед дзедам, а вось Уладак чортам насіўся вакол старога. Падкідваў ногі так высока, што яму здавалася, быццам бы ён танцуе не на возеры, а недзе на вячорках, у цёплай хаце iшто поруч з iм скача гэткая ж спрытная дзяўчына. Рыбак выгукваў: «Дапамагайце, хлопцы!»

Тады скакаць пачыналі ўсе чыста, хто як умеў i хто як здумаў. Некаторыя рабілі гэта з усмешкай, весела, а іншыя – на поўным сур'ёзе, дзелавіта, нібы выконвалі нейкую надзвычай адказную справу. Нарэшце Змітрык пераставаў выцілінькваць на языку i прамаўляў: «Не магу болей... Стаміўся... Язык, хлопцы, не слухаецца...» – «Дзякуй табе, дзеду, што ўважыў нашу просьбу, – за ўcix адказваў Уладак, – ды не крыўдуй, што жартавалі». – «Няўжо ж я не разумею? Маладым – маладое, а мне ўжо да печы дацягнуцца ды заваліцца спаць». – «Дойдзеш, бацька, толькі не надта рассыпайся. Заўтра зноў на возеры ад самае раніцы будзем».

Хутка сабраліся, склалі ўсё свае прычындалле на caнi, запраглі коніка, i той весела патрухаў па снезе. На другіх санях сядзелі астатнія рыбакі. Праз некаторы час былі ў вёсцы. Уладак папярэдзіў, як звычайна, людзей: «Не баўцеся з раніцы дома, а адразу да мяне. Пераедзем у іншае месца. Там нам заўсёды шанцавала. Тады дабранач, хлопцы».

Разышліся рыбакі па хатах, а з самага досвітку ўжо корпаліся на Уладакавым падворку. У ixнiм настром не адчувалася нават кроплі ўчарашняй падаўленасці, прыгнечанасці. Наадварот, усе былі вясёлыя, жартавалі. Неўзабаве выбраліся на возера. Уладак прывёў людзей на тое месца, дзе павінна была сёння быць рыба. Так i сказаў: «Тут добра ўхопім».

Сталі лавіць, i на самай справе аказалася, што ix старшы нібы ў ваду глядзеў. Выцягнулі ўсяго пару тоняў, а рыбы насыпалі цэлую гару. Радаваліся рыбакі, нібы малыя дзеці.

– Але i ёсць яе тут! Віламі нанізваць можна!

– Адкуль ты, Уладак, пра гэтае месца ведаў? Толькі xiтры рыбак нічога не адказваў, адно пасмейваўся сам сабе. Вядома ж, радаваўся таксама.

Каб ведалі людзі, што ix бяда чакае, то паводзілі б сябе больш абачліва. Але ж заўсёды, калі пануе добры настрой, то забываецца пра небяспеку. Калі сталі выцягваць чарговую тоню, затрашчаў пад нагамі лёд. Праз якое iмгненне ўсе, без выключэння, былі ў сцюдзёнай вадзе. Каб было мелка, дасталі б нагамі да дна, што, бясспрэчна, спрасцігла б выратаванне. А так... Пашанцавала толькі тром рыбакам. Астатніх забрала вада. Сярод ix былі i дзед Змітрык, i Нічыпар, i здаравіла рыбак, якога не пажадаў выпусціць са cвaix учэпістых рук вадзянік.

Плакаў Уладак, якому ўдалося выбрацца, трызнілі двое рыбакоў. Не маглі яны больш заставацца на гэтым месцы, вымушаны былі бегчы дамоў, каб не замерзнуць.

...Возера ў памяць пра тых тапельцаў назвалі Рыбакоўскім.

ЛІТАРАТУРА

1. Рыбакоўскае // Азёры Беларусі ў легендах і паданнях / склад., запіс, апрац. А. М. Ненадаўца. – Мн.,  2003. – С. 304–306.