Даўным-даўно, калі нашым краем гаспадарыў магутны князь, здарылася гэтая гісторыя. Звалі таго князя Сямён. Не стары чалавек яшчэ быў, даволі магутны і надзвычай разумны. Вось толькі дачуецца, што ворагі на ягонае княства кіруюць ці яшчэ якая бядота пагражае, то сядзе, нікуды не выходзіць пару гадзін, а потым кліча ганцоў:

– Ляціце ў розныя канцы княства і загад мой перадайце: усім гарадам умацоўвацца, а вартавым атрадам патроіць пільнасць, каб ненарокам нас не прыспелі ворагі. I яшчэ перадайце, каб харчы ды баявыя запасы павялічвалі тэрмінова, каб праверылі трываласць гарадскіх сцен і вежаў. Хто не будзе падпарадкоўвацца ці час стане цягнуць, таму галаву адразу з плеч далоў, дазволу майго не пытайцеся, ад майго імя дзейнічайце. Нікому злачынства, калі потым людзі з-за яго гінуць будуць, не дарую.

– Зразумела, княжа!

– Калі зразумела, то кіруйце ў дарогу, а як вернецеся, то першай справай да мяне, дакладваць, як там справы на месцах.

Птушкамі сарвуцца ганцы і паімчаць у розныя бакі. А праз пару дзён, некаторыя і праз тыдзень, вяртаюцца назад стомленыя, здарожаныя, але задаволеныя, што выканалі княжацкі загад. Толькі дух перавядуць і адразу ж дакладваюць валадару, што ўсё ў парадку, што парушэнні былі, але па іх любую аблогу можна было вытрымаць.

– Мясцовым ваяводам наказалі, што ты вельмі турбуешся пра парадак, а тым людзям два разы паўтараць не трэба, яны з першага разу ўсё разумеюць.

– Так, яны такія... Сам падбіраў, – задаволена гуў князь.

– Вартавыя пільна сочаць за межамі княства. Пакуль што і блізка чужынцаў няма. Усё ціха, усё спакойна.

– Дзякую вам за службу, хлопцы. Зараз адпачывайце. Трое сутак вас турбаваць не будуць.

– I табе дзякуй, княжа, – адкажуць стомленыя воіны і пойдуць з пакоя.

Валадар заставаўся ў пакоі адзін. Ніхто да яго ў такія моманты не меў права ўваходзіць. Ніхто, акрамя аднаго чалавека – чашніка. Менавіта ён падаваў свайму гаспадару чашу за сталом, менавіта ён адказваў, як ахоўнік, за жыццё князя. I зразумела, што на такое месца падбіралі чалавека надзейнага. Глядзелі, каб у вайсковай справе быў нібы агонь і каб здароўем пераўзыходзіў астатніх, каб розумам не адставаў, каб язык трымаў за зубамі і не сунуўся, куды не трэба, без дай прычыны.

У князя Сямёна быў менавіта такі чашнік. Звалі яго Пятро, а мянушку гэты чалавек меў нейкую дзіўную – Свярдзёл. Дзіўную для таго, хто яго не ведаў, а для таго, хто бачыў хлапчыну ў справе, усё было зразумела: калі ўвап'ецца ў каго позіркам, дык той адразу пачынае губляцца, кідацца, гаварыць абы-што, а целаахоўніку гэта і трэба. Усё выведае, паспее папярэдзіць князя ці сам, без валадара, разабрацца.

Вось і зараз князь сядзеў, а дзверы нячутна адчыніліся і гэтак жа нячутна цераз парог пераступіў здаравенны чалавек. Стаіўся, нібы яго тут і не было. Толькі князь ведаў, што Пятро чакае ягонага загаду ці пытання якога.

– Што, Пятро?

– Усё нармальна, княжа...

– Калі нармальна, то гэта добра. А вось у мяне нешта не атрымліваецца. Баюся, што на мяжы татары недзе стаіліся, а мы пра іх нічога не ведаем.

– А што, нашы віжы гэтак дрэнна сочаць?

– Не, стараюцца. Справа ў тым, што людзі, часам, самі таго не жадаючы, памыляюцца.

– Конь, княжа, і на чатырох капытах, а спатыкаецца.

– Калі так разважаць, то можна любога гультая і лайдака апраўдаць.

– Я нікога не апраўдваю, княжа, я толькі гавару пра тое, што сам ведаю.

– Не крыўдуй, Пятро, але прадчуванне ў мяне нейкае дурное. I ты ж ведаеш, што яно мяне амаль ніколі не падводзіла. Давай пашлём дадатковыя атрады ў тыя мясціны, дзе, як мне здаецца, трэба чакаць удару.

– Але ж там ёсць і заставы, і віжы, і асобныя дазоры.

– А мы пашлём так, каб мясцовыя нічога не ведалі пра дадатковыя атрады.

– Ці не пакрыўдзяцца яны, ці не прымуць, княжа, гэта як недавер да сябе?

– Усялякае можа здарыцца, але людзей, тым не меней, пашлём. Пакліч да мяне сотніка Фёдара. Скажы, каб хуценька джгаў, бо ён любіць затрымлівацца.

– А я папрашу, – адказаў Пятро.

На гэта князь зарагатаў:

– Мядзведзь, толькі нядоўга прасі, бо Фёдар яшчэ заікацца пачне...

Праз колькі часу сотнік быў у князя.

– Вось што, чалавеча. Справа тут ёсць адна...

– Слухаю.

– Прыйдзецца табе са сваёй сотняй на мяжу з'ездзіць. Задача ў цябе будзе няпростая: выведаць, ці не лезуць дзе татары, ці не стаіліся непадалёку. Нешта тут падазронае. Ужо пяць гадоў як да нас не наведваліся.

– У мінулы раз падарункаў добрых наклалі, вось яны і не паспелі яшчэ пералічыць.

– Добра сказаў, – пахваліў валадар, – але глядзі пільна. Справа ў тым, што там ёсць нашы атрады і віжоў хапае...

– I мне трэба ўсё рабіць так, каб мясцовыя ваяры не заўважылі, што я за іхнімі спінамі нешта выведваю...

– Разумны ты, сотнік, час ужо і тысячу вояў табе даваць.

– Жыццё вучыць, княжа.

– Дзень-другі можаш ехаць, не скрываючыся, а потым прабірайся так, каб ніхто і не ведаў, і не чуў.

– Зразумела.

– Тады заўтра, з самае раніцы, у дарогу.

Сотнік устаў і хуценька выйшаў, а князь прамовіў, звяртаючыся да Пятра:

– Бачыў?

– І чуў, княжа.

– І што скажаш?

– Разумны чалавек.

– А ты прасіць, прасіць, – перадражніў князь чашніка, і абодва зарагаталі.

– Фёдар зробіць, назад проста так не вернецца, усё выведае. Калі трэба – стоіцца, што і мыш не заўважыць.

– А ты адкуль ведаеш?

– Мы з ім, княжа, раслі разам, разам да цябе ў дружыну прыйшлі. Потым мяне сюды забралі, а ён сотнікам стаў. Але сяброўства нашае не перарываецца.

– Гэта добра, Свярдзёл, добра... Будзем чакаць.

Сотніка не было доўга. Прайшоў, можа, месяц, а можа, крыху і болей, а ад яго ні чуткі, ні слова. Князь ужо пачаў злавацца:

– Што там здарылася? Чаму няма ганца? Чаму сам не вяртаецца?

Звяртаўся ён, канечне ж, да Пятра, але той маўкліва ўзвышаўся ля дзвярэй.

– Чаго маўчыш? – накінуўся на яго Сямён.

– А што гаварыць?

– Твой жа сябрук. Можа, ён перакінуўся ад мяне да іншага гаспадара? Чаму яго так доўга няма?

– Да іншага гаспадара ён не перакінецца.

– Чаму гэта?

– Таму што ў яго тут і родныя ўсе, і блізкія, і няма яму чаго ў чужым краі рабіць.

– Ты так упэўнена гэта сцвярджаеш...

– Бо веру ў Фёдара. Нешта, відаць, не атрымліваецца, таму і не вяртаецца. Можа, час падбірае, можа, сітуацыю высвятляе...

– У цябе заўсёды адгаворкі знойдуцца. Няхай бы ганца прыслаў...

– Усё будзе добра, княжа. У Фёдару не сумнявайся.

Потым гамонка непрыкмета перакінулася на іншыя навіны, і валадар крыху супакоіўся. А праз пару дзён вярнуўся і Фёдар. Змарнелы, стомлены, але задаволены.

– Ну што там, распавядай, – з трывогай у голасе звярнуўся да яго князь.

– Усё пакуль што добра, княжа.

– Чаму пакуль?

– Таму што на нашых межах татараў няма і паблізу ад межаў – таксама.

– А чаго ж ты так доўга не вяртаўся? Чаму нікога не паслаў з паведамленнем?

Фёдар усміхнуўся:

– А я, княжа, у госці да іх хадзіў. Пакруціўся ля мяжы, паблізу ад яе – чыста. Вырашыў тады глыбей прасунуцца.

– А калі б заўважылі?

– То нехта іншы зараз дакладваў бы, а не я.

– Ну і што там?

– Татары ідуць да нашай мяжы. Неўзабаве паспрабуюць напасці. Мы там пару чалавек у палон былі захапілі, дык калі пачалі іх дапытваць, то яны ўсё чыста і расказалі. Таму нас так доўга і не было. Пакуль жа ўсё разведалі...

– Малайчына. Зараз ідзі адпачывай, а праз дзень дружыну павядзеш у тое месца, дзе сам быў. Там і сустрэнем няпрошаных гасцей. Няма чаго іх на сваю зямлю пускаць. Як думаеш, Пятро?

– Фёдар ужо надумаў сам дзейнічаць, то яшчэ і вымову атрымаў. Я скажу што-небудзь, дык таксама не спадабаецца.

– Добра, добра, не дзьмі губы, што тая дзяўчына.

– Калі князь так рашыў, то я падпарадкоўваюся волі.

– Я не пра волю ў цябе пытаюся, я парады прашу.

– Ведама, што лепей чужынцаў за межамі княства разбіць, каб нашы людзі не пакутавалі чарговы раз.

– Вось бачыш, і ты нешта разумнае сказаў. А зараз пайшлі ў двор. Трэба да паходу рыхтавацца. Трэба добра падумаць, каб чаго не забыць, не ўпусціць, бо потым давядзецца крывёю за ўсё плаціць. Будзем дружыну збіраць ды аглядаць усё...

Усяго за суткі князь падрыхтаваў дружыну і выступіў у паход. Наперадзе ішла Фёдарава сотня, якая ўжо пабывала тут і добра ведала дарогу. Сам князь ехаў сярод простых дружыннікаў і жартаваў з імі. Нішто так не супакойвала і не ўраўнаважвала, як смех. Поруч пагігікваў Пятро. Да мяжы яшчэ было далекавата, небяспекі не адчувалася і вораг іх заўважыць тут не мог, таму трымаліся спакойна. Пад канец другога дня да Сямёна падляцеў на ўзмыленым кані Фёдар.

– Княжа, хутка мяжа. Тут трэба сцерагчыся, каб не выкрыць сваю прысутнасць, бо татары ці бокам пойдуць, ці затояцца.

– Ведаю, сотнік. Таму затояцца не татары, а мы. Вось пазіцыю выберам і затоімся. Няхай думаюць, што нікога паблізу няма, няхай радуюцца, што шлях для іх адкрыты. Мясціну ўдалую трэба знайсці...

– Знойдзем. Мы ноччу пакруцімся тут... Войска няхай на гэтым месцы застаецца, пакуль мы не адшукаем добрай пазіцыі.

– Так і зробім, Фёдар. Шукай-круціся са сваімі людзьмі, але не забывайся і пра татараў.

На наступны дзень дружына, стаіўшыся і адступіўшы з паўвярсты ад невялічкай рачулкі, адпачывала ў глухім лесе. Татараў чакалі менавіта тут, бо і вада тут была мелкая, і бераг палогі, і нічога чужынцы не заўважылі – ехалі спакойна.

Недзе пад полудзень паказаліся ворагі. Трымаліся ўпэўнена, не думалі нават, што іх тут ужо чакаюць. Княжацкая дружына вылецела нечакана і пачала секчы чужынцаў. Але і тыя не паддаваліся, не кінуліся ўцякаць.

Біліся моцна і доўга. Князь Сямён ледзьве галавою не лёг. Выратаваў яго верны Пятро-чашнік. Калі ззаду да валадара падкраўся ўвішны татарын і ўжо замахнуўся было сваёй крывой шабелькай, то Пятро распалавініў яго магутным ударам мяча.

Неўзабаве ворагі не вытрымалі і пабеглі, але ўсюды іх знаходзілі, даганялі і забівалі ці бралі ў палон.

Скончылася бітва, выцер князь Сямён свой скрываўлены меч і паклікаў:

– Чашнік, хадзі сюды.

Пятро падышоў і стаў побач, яшчэ разгарачаны, не адышоўшы ад бітвы.

– Дзякуй табе.

– Пустое, княжа.

– Каму пустое, а каму жыцця каштавала. За гэта ўзнагароджваю цябе, Пятро: аддаю ўсе бліжэйшыя ад поля бою землі. Жыві тут так, як твая душа пажадае.

Вось з таго самага часу і застаўся чашнік у нашых мясцінах. Пабудаваў сабе хаціну, сталі побач з ім людзі сяліцца іншыя і паступова ўзнікла паселішча, якое назвалі ад імя першага чалавека, ці, дакладней, ад ягонай пасады – Чашнікі.

Жылі-былі маці з бацькам. І была ў іх адзіная дачка, якую звалі Хімкай. Так здарылася, што пахварэлі бацькі, і ўсім дзяўчынка запраўляла – і па гаспадарцы глядзела, і за агародам сачыла, і каровак на пашу выганяла. Прыбяжыць дамоў, перакусіць і за якую справу хапаецца. Гаспадары перажывалі, што гэтакае звалілася на яе дзіцячыя плечукі, але зрабіць нічога не маглі – хвароба ніяк не пакідала іхнія змарнелыя целы.

Аднаго разу жанчына прачнулася сярод ночы і разбудзіла мужа:

– Ведаеш, мне здаецца, што зараз я размаўляю з табой апошні раз...

– Чаго гэта ты?

– Нічога, проста мне так падалося.

– Мала што падацца можа.

– Не... Паслухай мяне, чалавеча, лепей...

– Слухаю, толькі супакойся, а то яшчэ Хімку разбудзіш, а яна і так натамілася, ледзьве дамоў прыплялася.

– Выканай, калі памру, дзве мае просьбы.

– Зноў ты...

– Прашу пахаваць мяне на высокім узгорачку. Не хачу ў сырой зямлі ляжаць.

– Але ж і я магу памерці.

– Не, ты выжывеш. Мне сон прысніўся. Ты выжывеш, не палохайся.

– Другая мая просьба такая – глядзі за Хімкай, не давай яе нікому ў крыўду. Не давай, прашу цябе і заклінаю.

– Ды ты што? Каб я родную дачку некалі пакрыўдзіў?.. – зазлаваў гаспадар.

Але гаспадыня не звярнула на гэта ўвагі:

– Па-ўсялякаму ў жыцці выпадае. Глядзі ж, памятай пра гэта.

Недзе праз пару дзён гаспадыня і сапраўды памерла. Гаспадар жа, наадварот, паправіўся, паздаравеў. Паклікаў ён суседзяў і пахавалі нябожчыцу, як яна і прасіла, на высокім узгорачку.

Нядоўга сумаваў без жанчыны гаспадар. Праз нейкіх паўгода прывёў у дом другую гаспадыню. Вось тут і пачаліся для Хімкі сапраўдныя пакуты, а не жыццё. Што ні зробіць – усё дрэнна, дзе ні ступіць – усё не так. Ледзь толькі вочы прадзярэ – адразу крык чуе:

– Цябе кармлю, а якая ад цябе карысць?! Дурную авечку корміш, дык з тае хоць мяса ды поўсць. А з цябе?!

Маўчыць Хімка, слёзы горкія глытае, а бацька хоць бы якім словам за дачку заступіўся. Не. Адвернецца і маўчыць, нібы не чуе.

Новая жонка ўбачыла, што гэтак справа ідзе, і давай большага дамагацца:

– Праганяй яе прэч з хаты! Няма ёй тут болей месца!

– А што людзі скажуць?

– Выбірай – яна ці я? Не прагоніш яе, то пайду я з хаты. Так і ведай.

І што ж, вы думаеце, бацька родны зрабіў? Так, выгнаў сваю Хімку з хаты. Тая, бедалага, прасілася дазволіць ёй жыць хоць у хляве, хоць у адрыне, якая далекавата ад хаты стаяла, але бацька быў няўмольны.

– Не, выбірайся. Так спакайней будзе.

– Як скажаш, татачка, – толькі і прамовіла на развітанне Хімка ды, захлынуўшыся слязьмі, пайшла з дому.

Лёгка сказаць – пайсці з дому. А куды? Ішла яна, куды вочы глядзелі, і дайшла да густога бору. І як на тое шчасце, перад самым змярканнем натрапіла на таўшчэразнае дрэва, у якім было вялізнае дупло. Забілася дзяўчынка ўсярэдзіну і заснула. А калі прачнулася ды агледзелася добра, то павесялела: дрэва тое магло падысці і для жылля. Вялікае дупло нагадвала сабою пакойчык, нават шчылінка-акенца ёсць. Да таго ж утульна, зацішна. Толькі і жыві, ніхто цябе лаяць не стане, пальцам не кране.

Нанасіла Хімка туды моху, выслала падлогу, зрабіла сабе ложак, стол, нешта падобнае на зэдлік і засталася ў дупле. Днём па лесе хадзіла, ягады, грыбы збірала ды на зіму сушыла, а вечарамі, вогнішча невялічкае расклаўшы, любіла пасядзець і памарыць. Кожны, відаць, у маладосці любіць гэтым займацца. Ужо і дзверы сякія-такія зрабіла. Так што стала Хімка сапраўдна й гаспадыняй, супакоілася.

Неяк надвячоркам сядзела яна ля вогнішча, пра нешта думала, і тут нехта пастукаўся ў дзверы, ціха, але настойліва. А на вуліцы ў гэты час вецер шумеў, дождж ліў нібы з вядра.

– Хто там? – спыталася дзяўчына.

– Пусці, гаспадыня, пагрэцца.

– А хто ты такі?

– Не бойся, я не пакрыўджу, пусці.

Упусціла яна падарожнага, а ім аказаўся малады хлапчына. Селі яны і разгаманіліся. Слова за слова і высветліла Хімка, што перад ёю былы парабак, які ўцёк ад свайго памешчыка і ўжо цэлы тыдзень блукаў па лясах. Заснулі незаўважна, а раніцай той хлапчына прапанаваў:

– Ведаеш што, Хімка? Давай жыць разам.

– Як гэта?

– А вось так. Жыццё наша гаравое, а жыллё баравое.

Не прападзём.

Хімка пагадзілася. Так яны сталі мужам і жонкай. А вёску іхнюю назвалі ўжо пазней – Баравыя. Ад таго, што жылі ў бары.

Тут, дзе цяпер вёска наша стаіць, некалі быў груд, а на ім стаяла камяніца-вежа. Прыгожая і разам з тым трывалая. Рабілі яе майстры не толькі для таго, каб там балявалі гаспадары, але і на выпадак нечаканага нападу ворагаў ці якіх іншых ліхіх людзей. Багаты памешчык, які валадарыў над гэтым краем, прывёз майстроў аднекуль здалёк, то яны яму адразу ж паабяцалі, толькі ваколіцы агледзеўшы:

– Такую вежу ўзвядзём, гаспадар, што і ў цароў-каралёў ніколі не было.

– Пастарайцеся, работнічкі. Я вам грошай-золата не пашкадую, што папросіце, тое і атрымаеце. Але калі...

– Што яшчэ пан хоча ад нас пачуць?

– Я не пачуць хачу, а папярэдзіць вас.

– Адносна чаго?

– Калі вы зробіце вежу, падобную на тыя, якія мне даводзілася бачыць, ці якія тут, па суседству, узвышаюцца, то не будзе вам узнагароды. Атрымаеце не золата, а пакаранне. Суровае і бязлітаснае.

– Зразумела, пане, – адразу сумеліся майстры.

Толькі самы стары не падаў і знаку.

– Справімся, гаспадар. Толькі каб нам памочнікі былі, каб падносілі ды падводзілі камяні ды пясочак, ваду ды бярвенні.

– Адносна гэтага вы не турбуйцеся. Будуць вам памочнікі. Што скажаце, тое і будуць рабіць.

– Гэта добра. Тады ўсё зробім. Нават падземны ход працягнем на цэлую вярсту, – дадаў стары майстар.

– Падземны ход? А ён навошта?

– На ўсялякі выпадак, пане, не пашкодзіць. А раптам нехта наскочыць і давядзецца ўцякаць?

– Што ў мяне, людзей мала, каб адбіцца?

– Па-ўсялякаму здараецца. Бывае, што і сіла сілу ломіць.

– Значыцца, зробіце? Тады з заўтрашняй раніцы і пачынайце.

Пакланіліся майстры і пайшлі з пакояў, а гаспадар задумаўся. Нешта не задавальняла яго ў гаворцы са спрактыкаванымі людзьмі. Здавалася, што недзе яны яго падманулі. Таму вырашыў гаспадар, акрамя таго, што сам будзе пільна за ўсім сачыць, яшчэ і спецыяльна прыставіць да майстроў з гэтай мэтай чалавек колькі. На ўсялякі выпадак, каб потым не пашкадаваць.

Сталі ўзводзіць вежу. Пан бегае, усюды тыкаецца – правярае. А майстры толькі пасміхваюцца:

– Які ўсё ж гаспадар трапіўся недаверлівы...

– Паглядвае, каб камяні не рассыпаліся...

Стары майстар не смяяўся, наадварот, супакойваў сваіх малодшых паплечнікаў:

– Чаго гэта ўсхадзіліся?

– Дык смешна...

– Смешна будзе тады, калі закончым работу. Можа так здарыцца, што гаспадару не спадабаецца, і ўсё на тым скончыцца...

– Як гэта?

– А хіба вы не чулі, якое пакаранне ён вам абяцаў?

Глядзіце, бо памешчык за ўсім сочыць. Ведайце пра гэта і меней языкамі мянташце.

Як выгаварыць стары малодшым, дык яны потым цэлы дзень маўчаць, баяцца і рот раскрыць.

Так яны спрачаліся і мірыліся, але справу сваю ведалі выдатна. Вежа расла прама на вачах. Ужо і шапку трэба было рукою трымаць, каб на самы верх глянуць. Але майстры не спыняліся – гналі і гналі рад за радам будыніну да нябёсаў. Калі ўзвялі, можа, на сотню сажняў угару, то стары майстар падышоў да памешчыка, пакланіўся яму і прамовіў:

– Ну вось і ўсё, пане, прымай нашу працу.

– Ужо зрабілі? Усё да канца?

– Так.

– А пра ўмову нашу не забыліся?

– Пра такое не забываюцца.

– Ясна... Можна правяраць? Тады пайшлі.

Ідзе памешчык з сябрамі і дарадчыкамі, а за ім следам пад пільнай аховай майстры крочаць.Пакратае гаспадар сцяну рукою, прыхінецца вухам і слухае, нібы якую жывую істоту да грудзей прыхіляе. Дзівуюцца людзі, але маўчаць.

Нарэшце абышлі палац-вежу і спыніліся. Думалі ўсё, але...

– А зараз яшчэ з самага нізу да верху праверым. Паглядзім, каб там якіх хібаў не было, – сказаў памешчык.

Як глянулі правяральшчыкі знізу ўверх, то і расхацелася ім лезці, але што зробіш, калі падрадзіліся дапамагчы пану. Давялося карабкацца ўсім. Калі стаялі на вышыні, то нехта выдыхнуў:

– Але ж і прыгажосць...

– Такой і бачыць да гэтага дня не даводзілася...

Гаспадар гэтыя словы міма вушэй прапусціў, выгляду нават не падаў, што чуў. Не хацеў, каб майстры бачылі, што ён задаволены будынінай. Усё спрабаваў нешта знайсці, да нечага падкапацца. Нечакана павярнуўся да майстроў і выпаліў:

– Але аднае рэчы вы не зрабілі.

– Якой? – падскочылі здзіўленыя будаўнікі.

– Забыліся?

– Не можа такога быць.

– Яшчэ як можа. А падземны ход дзе? Дзе той лаз, які абяцалі пракапаць на цэлую вярсту?

Памешчык пераможна абводзіў вачыма дарадчыкаў і майстроў. Усе маўчалі, чакалі, што ж далей адбудзецца. Але ніякіх цудаў не здарылася. Той самы стары падышоў да пана і ціхенька прапанаваў:

– Пане, давайце адыдземся.

Калі адышліся, то стары сказаў:

– Пайшлі, пане, я пакажу, дзе той ход пачынаецца, ніхто, нават мае памочнікі, пра яго не ведаюць. Я спецыяльна так рабіў, каб людзі не ведалі, тады ім можна будзе смела карыстацца ў цяжкую хвіліну, ніхто не знойдзе і даганяць не будзе...

– Вось яно што...

– Справа наша такая.

Развітаўся гаспадар з майстрамі па-добраму. І сам застаўся задаволены, і людзі. Цяпер ён мог смела сядзець у сваёй вежы-палацы, ніхто не асмельваўся на яе напасці. Так цягнулася да таго часу, пакуль аднойчы маланка не ўдарыла ў вершаліну і не абваліла вежу. Толькі і засталася ад яе назва – Вяжоўка. Але калі хто жадае пашукаць тое месца, дзе яна стаяла, то гэта будзе зусім проста зрабіць – там валяюцца камяні.

Паехаў бацюшка з дзякам у млын муку малоць. А тады гаспадары не на адзін дзень ехалі, а выязджалі з вечара, каб чаргу там заняць, бо людзей шмат збіралася, з усяго наваколля. Млынар нікому не адмаўляў, але і сачыў за тым, каб чарга не парушалася, бо тады пачыналі вяскоўцы хапацца за чубы, біцца паміж сабою.

Вось прыехалі бацюшка з дзякам да млына, якраз у той час, калі трэція пеўні гарлаць пачалі.

– Мабыць, самыя першыя будзем, – не вытрымаў, каб не пахваліцца, дзяк.

– Неблага было б...

– Кажу вам, што нікога няма.

– Хто ж яго ведае...

– Дык я і так бачу, што пуста навокал.

– Ну і зрок у цябе, дзяча.

– Зрок, як зрок. Галоўнае, што самыя першыя будзем.

Толькі бацюшка рот раскрыў, каб свайго служку пахваліць, як з кустоўя данеслася:

– Ага, першымі будзеце... Ад канца...

– А канец... Дзе ён? – прамямліў дзяк.

– Ды з паўвярсты будзе...

Бацюшка з дзякам прыціхлі і пакіравалі дарогай уздоўж шматлікіх вазоў. Пад'ехалі да канца, дачакаліся, калі і да іх нейкі селянін прыбіўся, ды пачалі меркаваць, як далей быць. Тут стаяць – сама меней двое сутак трэба. Тады бацюшка і прамовіў:

– Слухай, дзяча, а ведаеш як давай зробім? Давай дачакаемся світання, скінем тут мяхі са збожжам, і ты застанешся іх сцерагчы.

– А...

– А я ад'еду.

– Куды гэта?

– Тут непадалёку жыве майстар, які нам абразы малюе для царквы.

– Дык і што з гэтага?

– Праведаю яго і даведаюся, ці гатовы наш заказ...

Бацюшка быў не дурань лыкнуць гарэлкі, і дзяк пра гэта ведаў, бо і сам часта заседжваўся з ім у царкве, пасля службы. Таму і не хацеў, каб поп адзін ехаў. І майстра таго дзяк ведаў – неблагі чалавек, ніколі з хаты проста так не выпусціць, бутэльку-другую абавязкова на стол паставіць.

– Не, бацюшка, давай лепей дачакаемся світання і разам паедзем. І працаваць не трэба, мяхі туды-сюды кідаючы, і адпачнём там, як людзі, а потым вернемся.

– І то праўда.

– Ды не ўцячэ ад нас гэты млын, бацюшка, – жвава ўзяўся пераконваць пана дзяк, – прыедзем якраз у тэрмін.

Яшчэ, як вы казалі, і абразы ў майстра глянем.

Дачакаліся ўзыходу сонца і патарахцелі ў вазку на другі канец паселішча, дзе якраз і жыў патрэбны ім чалавек.

– Куды гэта яны? – не маглі зразумець сонныя сяляне, уздымаючы галовы са сваіх мяхоў.

– Як куды? А вы хіба не здагадваецеся? – адказвалі другія.

– Павесяляцца людзі, – выдыхнуў нехта. – А тут сядзі яшчэ колькі часу...

– Вечара дачакаецеся – нарагочацеся.

– З каго?

– А з гэтых двух... Я падстрою, толькі дапамажыце...

Дзяк з бацюшкам сядзелі ў майстра ўвесь дзень. Так нарэзаліся, што і спявалі, прычым, далёка не царкоўныя малітвы, і апавядалі пра жанчын такое, што хоць ты было вушы затыкай. А напрыканцы бацюшка пусціўся ў скокі, пасля чаго сказаў гаспадару:

– Ну, усё. Нам час, чалавеча, да млына кіраваць.

– Едзьце з Богам, – трымаючыся за шула, выправаджваў іх майстар.

Паляглі бацюшка з дзякам на мяхі, абразы паклалі пад галовы, і конік сам пасунуў іх у патрэбным накірунку.

Прачнуліся ад холаду пасярод нейкага балота. Не было побач коніка, не было мяхоў, а пад азадкамі храбусцелі... новенькія абразы, якія яны забралі ў майстра.

– Дзе гэта мы?

– А хіба я ведаю, – гыркнуў поп. – Казаў жа табе, каб пасядзеў на месцы, усё добра атрымалася б, а так...

– А так удваіх сядзім. І няблага, – кальнуў дзяк.

Бацюшка адказаць не паспеў, бо нейкі дзікі голас завыў:

– Давай!

– Што? – заляскацелі зубамі поп з дзякам.

– Абразы!

Служкі маўчалі, потым бацюшка разгублена прамовіў:

– Аддавай... Іконкі...

Тады навокал выбухнуў рогат, ды такі, што, здавалася, хісталася балота, скакалі зоркі ў небе.

– Давай... Іконкі... Вось табе і пажартавалі... – даносіліся галасы.

Бацюшку з дзякам было не да смеху. Ім гэты выпадак згадвалі да скону, а вёску тую, дзе млын некалі стаяў, назвалі Іконкі, а пасля крыху перайначылі і сталі зваць Іканкі.

У старадаўнія часы, калі яшчэ, можа, і прыгону людзі не ведалі, а працавалі на саміх сябе, усё гэта здарылася. Але як ты ні будзь вольным, а на зямлі гнуцца ўсё роўна цяжка. Трэба ж не толькі хлеб узрасціць, але і да хлеба чаго прыдбаць, апрануць сваю сямейку, абагрэць яе ды дзетак узгадаваць.

Вядома, маркотна і надзвычай цяжка кожны дзень цягнуць ярэмца хлебароба. Дзе ж гэта вы бачылі, каб чалавек-працаўнік некалі проста так прысеў адпачываць ці браўся ляскаць языком? Не, не было такога. Няхай толькі прысядзе, дык яго адразу па-ўсялякаму высмеюць і мянушку такую прылепяць, што і для праўнукаў застанецца.

З-за працы няма часу спыніцца, палюбавацца на прыгажосць. А прыгажосць вакол была незвычайная. Усё ў прыродзе ішло па ўстаноўленаму парадку.

Куды вокам ні кінеш, птушачкі ўсялякія весела пяюць ды радасна шчабечуць, на зялёных гольках рассеўшыся.

Не трэба ім клапаціцца, што ў добрую пару поле не ўзарана, што не засеяна, яно ці не паскароджана. Не падбіраюць яны надвор'е, каб у час жыта зжаць ды звезці з поля ўсялякае збожжа, не баяцца, што дождж пойдзе і страха над галавою можа працячы. Пойдзе дождж, дык яны пад лісточкі, пад кусточкі пахаваюцца, перасядзяць там і зноў шчабечуць-заліваюцца, гора сабе ніякага не ведаюць. Пра тое, як пракарміцца, ды як далей жыць, яны не задумваюцца, бо за іх Бог клапоціцца. Усё для іх робіць, усё для іх выпраўляе. Зноў жа, вопратка на іх вечная: не зношваецца і не рвецца і не трэба думаць, каб яе дзе выгадна памяняць. Выпадзе пара-другая пёркаў, дык на іх месцы адразу ж іншыя вырастуць, куды гусцейшыя ды цяплейшыя. Чалавеку такое і ў сне не прысніцца, а калі, надарыцца, і прысніцца, то ўсё роўна не збудзецца, як ты ні круціся, як ні спрабуй нешта перайначыць.

Паглядзіш, а птушкі і ляцяць, куды хочуць. Ніхто іх не спыняе, паноў над імі няма. Сабраліся, зачырыкалі і ўзвіліся ў вышыню, толькі іх і бачылі. А чалавеку чамусьці заўсёды зайздросна, заўсёды таксама паляцець хочацца ад гэтага поля, ад гэтых будзённых турбот-клопатаў. Але адвернецца селянін, падумае і да зямлі вяртаецца, нечым яна вабіць, прыварожвае да сябе.

Гавораць, што недзе ў тыя гады і з'явілася на зямлі гарэлка, бо як жа яшчэ заставалася жыць селяніну? Працуе, працуе ён, гнецца, гнецца, але да пары. Як стоміцца надзвычай, то лыкне колькі гарэлкі і адразу зусім іншы настрой у яго робіцца – скакаць ці спяваць хочацца, а на ўсялякія нягоды і ўвагі не звяртае. Як ёсць – так і добра.

Жыў тут некалі адзін такі чалавек. Шчыры працаўнік быў, нідзе не адставаў, усюды паспяваў. Да гарэлкі таксама надта не цягнуўся. Выпіваў крыху ўжо ў самых адчайных выпадках, калі, здавалася, душа з цела збіралася ўцякаць.

Але аднаго разу напіўся моцна. Заснуў, нібы ў яму праваліўся, а калі прачнуўся, дык захацелася пахмяліцца. Колькі не хадзіў па людзях – ніхто не даваў.

Але чалавек гэты як захварэў. Не даюць яму гарэлкі, а ён усё роўна працаваць не ідзе. Сядзе ды сядзіць са старымі цэлы дзень, ці ляжыць дзе ў цянёчку, не зважаючы на жончыны стогны-плачы.

Убачылі людзі, што так справа павярнулася, і да яго:

– Чаго ты лайдакуеш, чалавеча? Чаго ляжыш?

– Не магу нічога з сабой зрабіць.

– Але ж гэта грэх вялікі.

– Навошта мне ваш грэх. Няхай ён таму будзе, хто не дае мне гарэлкі пахмяліцца. Калі б далі, то я зусім па-іншаму сябе адчуваў бы.

– Што ж гэта ты, братка, так апусціўся, як курыца падчас дажджу?

– Паглядзелі б вы на сябе.

– Але ж мы працуем.

– А мне, мабыць, сам Бог так даў, – прамовіў той лайдак і палез спаць у свой бярлог, які зрабіў пад высокім дубам, бо дамоў нават спаць не хадзіў.

– Хлопцы, – раптам азваўся адзін з сялян, – а давайце скінемся ды купім яму гарэлкі. Пакутуе ж чалавек, а так, можа, адыдзе і ўсё ў яго наладзіцца.

Так і зрабілі. Скінуліся ды купілі таму чалавеку пару пляшак гарэлкі.

– На, папраўляйся.

Ухапіў лайдак адну пляшку і адразу апаражніў, і з другой яшчэ лыкнуць паспеў. Адным словам, астатнім мала што засталося, толькі што па якой кропельцы.

Як напіўся той вясковец, дык весела яму стала. Пачаў усялякія штучкі выкідваць: і так павернецца, і гэтак перакінецца. І трэба ж было такому здарыцца – ішлі якраз тры жабрачкі-падарожныя. Паважаныя людзі, ніхто не крыўдзіў. А гэты п'яніца вырашыў напалохаць невядомых людзей. Апрануў на сябе кажух, вывернуўшы поўсцю наверх, і паджгаў насустрач. А тут аказалася, што гэта былі не простыя жабракі, а сам Усявышні з апосталамі. Бачаць, ажно ляціць на іх нешта незразумелае. Бог тады і кажа:

– Каб ты такім быў да скону веку свайго... Каб ты ніколі гэтай поўсці з плячэй не здымаў...

Так яно і сталася. Паспрабаваў той п'яніца распрануцца, а кажух з плячэй не здымаецца – прырос. Пабег ён да людзей, а тыя ад яго кінуліся ўцякаць. Страшна ім стала, напалохаліся. Дык нічога таму дурню не заставалася рабіць, як пасунуцца ў лес, далей ад вяскоўцаў, каб ненарокам тыя яго не забілі. Таму так і сталася, што мядзведзь улетку смыкаецца ды лякае сялян, а зімою спіць у берлагу. Кажуць, што менавіта таму любіць мядзведзь вельмі гарэлку ды салодзенькі мядок. Тое месца, дзе некалі жыў мядзведзь, тое дупло пад дубам, назвалі людзі Мядзведскам. Так тая назва і засталася да гэтага часу, праўда, ужо за вёскай.

Гэта было шмат стагоддзяў таму назад. Людзі паданне перадаюць з пакалення ў пакаленне, таму і да нас яно дайшло. Мне некалі мая бабулька яго паведала. Як расказвала, то плакала і бажылася, што ўсё гэта чыстая праўда, бо яна нават аднаго сведку ведала, які нібыта бачыў тыя сляды на камянях...

А было ўсё так. На высокім прыгожым пагорку, каля спрадвечнага цёмнага лесу, адзін багаты князь, які, відаць, валадарыў над гэтымі мясцінамі, вырашыў пабудаваць царкву. Выклікаў аднекуль майстроў (а хто гаворыць, што за самага галоўнага быў мясцовы дойлід, што ніадкуль людзей і не выклікалі), запрасіў да сябе ў палац і сказаў:

– Вось што, майстры, хачу я царкву пабудаваць.

– Святая справа, княжа, – адразу ж ухвальна загулі муляры.

– І я так мяркую.

– Усё, што ўмеем, княжа, мы тут пакажам...

– Але хочацца мне, людзі, каб царква атрымалася незвычайная.

Майстры здзіўлена пераглянуліся.

– Нам бы больш падрабязна, княжа, каб мы змаглі ўявіць, астатняе самі дадумаем.

– Хачу, каб царква была нібы паветраная... Каб стваралася ўражанне, што яна плыве ў паветры, а не на месцы стаіць...

– Цяпер зразумела, княжа, – упэўнена прамовіў старэйшы майстар, – цяпер выканаем загад.

– Старайцеся.

– Не без гэтага, княжа, не без гэтага.

Пачалі тыя майстры будаваць храм, прытрымліваючыся аднаго залатога правіла – не спяшаліся, усё рабілі-даводзілі грунтоўна. Папярэдзілі князя, каб загадаў ён выставіць надзейную ахову і каб да іх нікога не падпускалі. Баяліся, што іхні сакрэт стане вядомы многім, таму так і сцерагліся. Сам князь, калі прыязджаў да іх, то асцярожна прабіраўся да будоўлі. Прыглядваўся, азіраўся, але нічога не мог зразумець. Сцены стаялі звычайныя, як і ў іншых будынках, і ніякай лёгкасці ў іх не адчувалася. Але не чапаў валадар майстроў. Бачыў, што тыя шчыруюць ад раніцы да вечара. Адно прасілі, каб з будаўнічымі матэрыяламі не было затрымкі. Князь даваў ім тэрміну ўсяго адзін год. Не такі ўжо ён і працяглы. Не паспее вясна закончыцца, а ўжо восень правы зіме ўступае.

Аднаго разу прыйшоў надвячоркам да валадара старэйшы майстар і кажа:

– Княжа, заўтра апошні дзень нашага тэрміну заканчваецца.

– Ведаю, чалавеча.

– Сябры паслалі мяне сказаць, што мы паспелі зрабіць усю неабходную працу ў тэрмін.

– Паспелі? Дык пайшлі, я агледжу.

– Не, нельга.

– Чаму?

– Рана яшчэ. У нас яшчэ цэлыя суткі. Вось заўтра надвячоркам і прыходзьце правяраць. Заўтра будзе самы час.

– Але ж карціць глянуць.

– Не трэба, княжа. У нас таксама ўсё прадумана наперад, і баяліся мы аднаго – каб не запозніцца, каб паспець у час. Іначай і вы застаняцеся незадаволеным, і пра нас пагудка благая пойдзе, што мы толькі абяцанкамі кідаемся, а слова свайго трымаць не ўмеем.

– Ды што ўжо там. Калі трэба, то адзін дзень і патрываць можна.

На тым і разышліся.

Дрэнна спалася ў тую ноч князю, некалькі разоў падхопліваўся і падбягаў да акна, каб зірнуць на вуліцу, але за акном яшчэ панаваў змрок.

Цэлы дзень валадар сноўдаўся з кута ў кут нібы непрыкаяны. Варта хадзіла за ім і моўчкі пераглядвалася. Было зразумела, што ўсе чакалі аднаго – вечара.

Нарэшце князь зірнуў на сонца і сказаў:

– Ну што, час да царквы ісці.

– Так, княжа. Народ ужо сабраўся, ад полудня шнуруюць, чакаюць, калі можна будзе глянуць на цуд, створаны людскімі рукамі.

– А ты адкуль ведаеш, вой?

– Мае ўсе родныя і блізкія збіраліся ісці паглядзець. Таму і суседзей і знаёмых паклічуць. Адсюль і ведаю.

Калі выехалі на суседні пагорак, то ад нечаканасці ажно спыніліся: народу было гэтулькі, што нельга было праехаць. Таму сконіліся і пайшлі.

Падышлі бліжэй, і тут валадару падалося, што царква пачала ўздымацца і хутка дасягне аблокаў. Услед за гэтым глыбокі ўздых пранёсся па шматтысячным натоўпе:

– Ляціць, глядзіце, ляціць...

– Царква ўздымаецца, людзі...

– Нібы на скрыдлах...

Сам князь не гаварыў нічога, але разам з тым адчуваў, як валасы ў яго становяцца дыбарам.

– Майстроў, майстроў да мяне! – загадаў ён.

Тых падвялі.

– Прасіце, што пажадаеце, усё дам.

– Нам, княжа, загадайце заплаціць, нічога іншага не трэба. Будаваць – гэта нашае прызванне.

– Як вам удалося?

– Мы вас тады зразумелі, адчулі, вось і перадалі.

Але, княжа, стаяць царква будзе пры адной умове.

– Пры якой?

– Пакуль вы будзеце жыць, і яна да таго самага часу будзе тут узвышацца...

Заплаціў князь майстрам у дзесяць разоў болей, чым яны прасілі, і адпусціў. А сам стаў маліцца разам з простымі людзьмі ў царкве. Доўга так працягвалася. Але ўсяму ў жыцці прыходзіць канец, таму і валадар, стаўшы старым, захварэў і памёр. Пахавалі яго, а царква... Ніхто ж не ведаў, што пры яе закладцы нейкая ўмова існавала. Прастаяла яна пасля смерці гаспадара яшчэ трое сутак, а потым... Прачнуліся людзі, паглядзелі – няма царквы. Яны на пагорак, а там толькі некалькі камянёў засталося, і на іх сляды ад чалавечых ног.

– Глядзіце, слідцы, – прамовіў нехта ціха.

Так і сталі тое паселішча зваць, якое пазней на гэтым пагорку было ўзведзена, Слідцы.

З узвышша ля вёскі Баравыя адкрываецца цудоўны краявід. Калі глядзець адтуль у бок вёскі, убачыш неабсяжныя далягляды неглыбокага, але вялікага Жэрынскага возера. А калі павярнуць галаву ў процілеглы бок, то заўважыш другое возера, якое носіць назву Святое. Возера амаль круглае, вада ў ім заўсёды сцюдзёная, амаль не цвіце ўлетку. Усходне-паўднёвыя берагі яго крута ўзвышаюцца, сухадольныя, а з процілеглага боку да возера прымыкае лес.

Пра ўзнікненне гэтага возера існуе легенда. У даўнія часы там, дзе цяпер Святое возера, было таксама ўзвышша, на якім стаяла царква. З усіх навакольных вёсак збіраліся сюды людзі, каб памаліцца Богу. І вось у адзін святочны дзень, у час набажэнства, царква разам з вернікамі правалілася. На тым месцы ўтварылася возера, якое і атрымала назву Святое, а для пацверджання праўдзівасці з'явы старыя людзі прыводзяць доказ, што вада ў возеры не цвіце, а значыць, там, у глыбі, засталося царкоўнае срэбра, якое і ачышчае ваду.

Запісала К. Лізука

 

Ёсць у нашай мясцовасці ўрочышчы. І нямала іх. Але я раскажу гісторыю пра адну мясціну.

Некалькі стагоддзяў таму назад жыў адзін чалавек. Ён вымушаны быў пакінуць вёску з-за ліхога пана. Чалавек падаўся ў лес, знайшоў там невялічкую крынічку, збудаваў нямудрую хаціну і стаў у ёй жыць. Ніхто яго не турбаваў, жыў спакойна, ніколі не хварэў.

Прайшоў час. Рашыў наш бяглец наведаць вёску, з якой уцёк. І што ён убачыў! Палова жыхароў вёскі памерла. Страшэнная чума смерцю хадзіла з хаты ў хату. Ніхто не мог знайсці паратунку. Казалі, што хвароба была ў вадзе, якую пілі вяскоўцы. Але ж як жыць без вады? І тады гэты чалавек параіў вяскоўцам схадзіць у лес да крынічкі па ваду, якую ён піў, якой мыўся.

Людзі пазбіралі бочкі, начоўкі, і паехалі ў лес па ваду. І сапраўды адбыўся цуд. Зніклі хваробы. Нейкая сіла падымала ўсіх на ногі. Нізка кланяліся вяскоўцы гэтаму чалавеку. Хтосьці ўпотай назваў яго Ісусам-збавіцелем. А месца, дзе ён жыў у лесе, Язусам. А тую крынічку, якая несла вяскоўцам здароўе, назвалі Святой. На дрэве ля крынічкі павесілі крыж і ручнік.

І прыходзяць туды ўсе, хто мае патрэбу ў здароўі. Добрыя леснікі паклапаціліся пра адпачынак падарожнікаў. Зрабілі столік, парэнчы да крынічкі. Нават будыніну змайстравалі ад дажджу.

Так і цяпер святая вада прыносіць здароўе хворым. Едуць па яе не толькі з навакольных вёсак, а нават з усёй вобласці. Добрую славу мае крынічка.

Запісала Н. Крыкунова

 

Некалі старыя людзі вельмі верылі ў тое, што ад грахоў нашых шмат чаго можа перамяніцца ў свеце. Не, яны нічога не выдумлялі. Здаецца, і ведалі нямала, але не заўсёды ўсё ў іх выходзіла найлепшым чынам. Свята пакланяліся прыродзе, бо бачылі, як яна ўсё чуйна ўспрымае. Паспрабуй нешта перайначыць, то потым увесь род расплачвацца перад прыроднымі з'явамі ды стыхіямі будзе. Атрымліваецца так: дзяды саграшылі, а ўнукі ды праўнукі павінны іхнія недахопы-хібы выпраўляць? За ўсім сачылі, усё лічылі важным, нічога на нейкую дробязь не спісвалі. Перадавалі з пакалення ў пакаленне ўсемагчымыя павер'і і прыкметы ды яшчэ абавязкова, на поўным сур'ёзе, папярэджвалі, каб нічога, крый Божа, не перайначвалі: паважалі раней заведзеныя парадкі, прытрымліваліся павер'яў і абрадаў, пакланяліся жывой і нежывой прыродзе.

Каб жа ўсё ў свеце на спагадзе ды на розуме трымалася, дык не. Думаеце, малодшыя ўсё сталі так рабіць, як ім прапаноўвалі? Не. Наадварот, збяруцца дзе-небудзь і давай рагатаць ды жартаўліва пераказваць, як іх стараліся прымусіць шанаваць нейкія там дубы ды камяні-валуны, трава. Ляжыць звычайны камень на дарозе, а ты павінен не прыбіраць яго са шляху, а яшчэ і пакланіцца. Бо пакрыўдзіцца можа, будзе помсціць, шкодзіць-замінаць ды пошасць усялякую насылаць. Паслухаць гэтых старых, дык розумам можна крануцца.

Весяляцца маладзейшыя, жартуюць... А што ўжо заставалася старэйшым рабіць?.. Пахістаюць галовамі адзін на аднаго гледзячы, ды і ўсё на гэтым. Раз не слухаюцца, то найлепей проста прамаўчаць.

Хто ж яго ведае, як бы яно ўсё далей ішло, колькі б цягнулася, калі б не адзін выпадак. Менавіта ён і паклаў канец гэтай малазразумелай і непрывабнай справе паміж старымі вяскоўцамі і маладымі.

Здарылася вось што. Рос непадалёку магутны, таўшчэразны дуб, якому, можа, болей за тысячу гадоў было. Калі залезці да самай вершаліны і глянуць, то ўсё наваколле было нібы на далоні. Але ніхто не асмельваўся залазіць на такое дрэва, бо яно лічылася свяшчэнным, яму пакланяліся і яго якраз-такі абагаўлялі. Побач з ім жыў стары-стары вяшчун, які заўсёды хадзіў у чыстай палатнянай вопратцы, і стваралася такое ўражанне, што ён увасабляе сабою саму чысціню. Сачыў вяшчун за непагасным агнём, які гарэў непадалёку ад дуба, лячыў людзей, прадказваў іхнія лёсы, згладжваў усялякія спрэчкі паміж вяскоўцамі. Не даваў, каб з дробязнай спрэчкі паміж людзьмі ўзгарэлася бойка ці што больш непрыемнае. Адным словам, да яго заўсёды звярталіся людзі, і ён ім ніколі не адмаўляў у дапамозе.

Вось і зараз прыйшлі да яго старэйшыя вяскоўцы і давай скардзіцца на непаслушэнства дзяцей і прасіць нейкай рады-дапамогі.

Варажбіт устаў, падаў знак замоўкнуць і падышоў да свяшчэннага вогнішча. Узяў невялічкую дубовую гольку, падклаў яе ў агонь і нізка нахіліўся. Відаць, для таго, каб як мага пільней разглядзець. Ён пазіраў, і твар ягоны, бронзавы ад полымя, станавіўся ўсё змрачнейшым.

Шэпчуцца людзі, не могуць дачакацца, калі варажбіт скончыць сваю справу. Нарэшце той выгнуўся і пайшоў да вяскоўцаў: «Нічым добрым не магу вас парадаваць. Толькі магу сказаць, што праз пару дзён ні вёскі нашай, ні майго лобнага месца не будзе. За грахі вашых дзяцей перад багамі ды прыродай-маці зямля не хоча трымаць усё гэта на сабе і расступіцца. Я папярэдзіў, а вы сабе як хочаце, так і паступайце...».

Сапраўды недзе праз тыдзень на месцы паселішча паўстала возера – Лобнае. Лобнае, значыцца, «люднае», бо на ім збіраліся, калі вырашалі важныя справы.

У Чашніках каля ракі Ульянкі ёсць месца, якое і сёння старажылы называюць Царкавішча. Знаходзіцца яно за камбінатам прамысловых тавараў, у канцы вуліцы Фрунзе. Там, дзе цяпер могілкі.

З пакалення ў пакаленне расказваюць легенду аб гэтым месцы.

Сама назва Царкавішча нагадвае, што тут калісьці стаяла царква. У даўнія часы царква разам з людзьмі правалілася. Але кожны год яна напамінае аб сабе.

Адзін раз у год з-пад зямлі чуўся звон яе званіцы. Гэта адбывалася заўсёды вечарам у чырвоную суботу перад Вялікаднем. Калі людзі ішлі на ўсяночную, каб сустрэць урачыстае свята, яны чулі з-пад зямлі слабы звон. Людзі прыкладвалі вуха да зямлі – і велічны, урачысты, мілагучны звон як бы пранікаў у істоту чалавека, напамінаючы яму аб царкве, аб тых людзях, якія засталіся ў ёй назаўсёды.

У іншыя дні звона не чуваць, колькі не прыкладай вуха да зямлі. Людзі з павагай адносіліся да гэтага месца. І вырашылі яны на тым высокім прыгожым пясчаным узгорку па-над заліўным лугам зрабіць могілкі, далучаючы памерлых да іх далёкіх продкаў. Могілкі існуюць і ў наш час. А вось назва Царкавішча амаль страчана – аб ім ведаюць толькі старажылы Чашнікаў.

Непадалёку ад в. Копцевічы ляжаў камень з надпісам на стараславянскай мове. Спроба прачытаць надпіс была безвыніковай, бо камень зарос мохам і літары зліліся. Мясцовы пастух расказваў, што да Кастрычніка на гэты камень кіраўніцтва Копцеўскай воласці ўскладала кветкі і вянкі. Як казалі жыхары, гэта было тое месца, дзе загінула важная асоба, а таксама шмат рускіх салдат. Камень нібыта адзначаў месца гібелі Пятра Іванавіча Шуйскага і 9 тысяч рускіх воінаў, якія загінулі ў 1564 г. у бітве на Уле. Камень ляжаў на ранейшым месцы яшчэ ў 70-я гады XX ст., але пры правядзенні меліярацыі яго або звезлі, або закапалі.

Знаходзіўся камень недалёка ад Копцеўскіх могілак, у 200 метрах ад разгалінавання дарог з левага боку, прыкладна ў 150 м ад дарогі, што вядзе ў бок Іванска.

Ёсць яшчэ надзея, але слабая, што сярод іншых камянёў можна яго знайсці.

Золата Залатой гары (паданне)

Вуліца Пралетарская раней мела назву Залатая гара. У мінулыя часы тут жылі багатыя людзі – купцы, падрадчыкі і іншыя. Яны гандлявалі лесам, зернем, мёдам. Усё гэта сплаўлялася па Бярэзінскай воднай сістэме ў Рыгу. Жыхары вуліцы, кажуць, мелі золата, якое старанна захоўвалі. Таму і вуліцу, на якой яны жылі, называлі Залатой Гарой, бо мела яна дзве горкі, якія збягалі да ручая, што пераразаў вуліцу на дзве часткі.

Але, кажуць, золату надакучыла ляжаць у сховішчах і яно час ад часу пачало з'яўляцца на вуліцы ў выглядзе чырвона-жоўтага бліскучага кола. Знянацку, у цёмную ноч, кацілася яно з адной горкі на другую. Убачыць яго мог толькі адзінокі прахожы. Завалодаць жа ім было не проста. Чалавек павінен быў не разгубіцца і ўдарыць па чырвона-жоўтаму колу палкай, рукой ці нагой. Тады кола павінна рассыпацца, і на яго месцы ўтворыцца залатая горка, якую неабходна хутка сабраць у кішэню і моўчкі ісці дадому. Яно прынясе і багацце, і шчасце.

Ёсць і другі варыянт легенды. Старажыл Чашнікаў Аляксандр Пятровіч Дзяткоўскі расказаў аб выпадку з яго дзяцінства:

– Быў я тады хлапчуком. Не ведаю дакладна года, але адбылося гэта да рэвалюцыі, бо нарадзіўся я ў 1904 годзе. Бацькі мае жылі ў Бярэзінскім завулку, які цягнуўся ад вуліцы Пралетарскай у бок ракі, а таксама да могілак, якія знаходзіліся на тым месцы, дзе цяпер пасаджаны сасоннік.

Прыехалі ў Чашнікі два чалавекі і ўладкаваліся на пастой да Арцёма Рыгоравіча Фралова, які жыў непадалёку ад нас. Чамусьці ўсе лічылі іх іншаземцамі, хоць размаўлялі яны па-руску. Памятаю, у аднаго былі крывыя ногі, другі меў звычайны выгляд.

Здзівіла ўсіх тое, што госці з ранку да вечара хадзілі па могілках, якія к таму часу лічыліся ўжо старымі і людзей хавалі ў іншым месцы. Але прыезджых цікавілі менавіта старыя могілкі. Як высветлілася, яны шукалі пахаванне з пашкоджаным каменным крыжам.

Але знайсці такой магілкі яны не змаглі. Гаспадар, у якога яны спыніліся, даведаўся ад сваіх пастаяльцаў, што ў даўнія часы ў магіле была закапана труна з золатам і срэбрам, і каб яны знайшлі яго, то хапіла б усім тым, хто дапаможа ім у пошуках. Але, як гэта часам бывае, старыя могілкі прыйшлі ў заняпад, і прыезджыя не знайшлі патрэбнае пахаванне. Спрабавалі знайсці з дапамогай шчупа, але безвынікова.

Пазней, калі госці паехалі, мясцовыя жыхары пачалі шукаць пахаванне самастойна. Было выкапана мноства ямак на тым месцы, дзе, як памяталі старыя, стаяў быццам бы каменны крыж. Але знайсці золата так і не ўдалося. Кажуць, скарб знаходзяць знянацку; і не тыя, хто яго шукае.

Можа, і пайшла адсюль назва вуліцы Залатая Гара – ад могілак з міфічным залатым скарбам на іх.

Антонава поле (легенда)

Даўно гэта было. Шмат соцен гадоў назад на невысокім узгорку ўзвышаўся палац багатага пана Антона. Непадалёк ад яго цякла, разлівалася срэбраводная рака Усвейка.

Жылі тады людзі ў згодзе і любові адзін да аднаго, не ведалі бед і зла. А калі ўзнікалі спрэчкі паміж імі, ішлі да пана на паклон з просьбай вырашыць, хто правы, а хто – вінаваты? Справядлівым быў пан Антон, мудрым. Недарма просты люд яго Сонейкам зваў.

І, здавалася, ніякае няшчасце не здарыцца. Ды аднойчы бяда страшная навалілася на гэты край. Нашэсце ворагаў ішло чорнаю хмараю. Зашумелі лясы. Пацямнела вада ва Усвейцы, пайшла хвалямі.

Варожыя воіны патрабавалі, каб пан Антон і ўсе жыхары прызналі над сабой чужую ўладу. А адмовяцца – чакае бяда іх: вёску спаляць, люд увесь пераб'юць без шкадавання, жанчын і дзяцей прададуць у няволю.

Сабраў тады пан Антон-Ясна Сонейка ўвесь люд добры, звярнуўся да яго з парадаю:

– Як быць нам, людзі добрыя? Ці не лепш здацца чужынцам без бою?

Адказалі мужы светлавокія князю:

– Не здадзім зямлі нашай люту ворагу! Усе, як адзін, пайшлі яны з Антонам, каб спыніць нашэсце. Сышліся ў чыстым полі два войскі: полчышча варожае і дружына пана Антона. Злосны вецер гнаў чорныя хмары, а трава спявала жалобныя песні.

Тры дні і тры ночы білася дружына з ворагамі. Многа крыві было праліта, ад яе вада ва Усвейцы стала чырвонаю. І канца гэтай вайне не было б, калі б не прынялі рашэнне: няхай сыйдуцца ў паядынку пан Антон і прадвадзіцель варожы. А вынік яго вырашыць лёс ваюючых.

І настаў той дзень. І знак быў добры. Раніцай устала сонца яснае, разагнала хмары грозныя. Ды адно ўстрывожыла людзей: хмарка ледзь прыкметная на імгненне закрыла нябеснае свяціла.

Паглядзеў пан на гэты знак і сказаў сваім дружыннікам: «Перамога будзе нашаю! Хоць і жыцця мне будзе каштаваць!».

Тройчы схадзіліся асілкі ў цэнтры поля, тройчы скрыжоўваліся іх мячы булатныя. Бітва жаркаю была, насілі ўдары, здавалася, смяротныя, але ўставалі зноў і сыходзіліся ў паядынку праціўнікі.

Увесь зранены і знясілены біўся пан Антон за зямлю сваю, за дзяцей і жонак, але вораг люты не здаваўся.

Узмаліўся тады пан Антон: «О, зямля мая бацькоўская, дай сілы перамагчы ворага ненавіснага!». І зямля-маці адгукнулася, уклала ў рукі князю ўсю сілу мацярынскую. І нанёс Антон апошні ўдар па ворагу лютаму. Звалілася варожная сіла, як падкошаная.

Сцякаючы крывёю высакароднаю, побач з варожым прадвадзіцелем паў і князь Антон, смерцю белаю ахутаны.

Заплакалі віцязі, паздымалі шлемы, схіліліся над Антонам Ясна-Сонейкам. І слёзна яны мовілі: «Смерцю слаўнаю сваёй прынёс ты перамогу нам!».

З той самай пары ратнае поле сталі называць Антонавым. Праз вякі ж, калі трава з пурпурнай зноў стала зялёнаю, пасяліліся там людзі і сяленне Антаполлем назвалі.