Аграгарадок Ляды мае насычаную падзеямі гісторыю. Сярод шматлікіх гістарычных легендаў адна распавядае аб дэталях адступлення імператара французаў Напалеона I Банапарта.

Справа ў тым, што менавіта праз Ляды, у суправаджэнні атрада асабістай гвардыі, Напалеон I ганебна ўцякаў ад расейскай арміі. Збочыўшы з гасцінца ў лес і пад вечар падышоўшы да ракі Мярэя, французскі палкаводзец сутыкнуўся з праблемай. Спуск да ракі ў той час быў стромкім і высокім, а зямля пакрыта галалёдзіцай, так што нават на роўным месцы коні і людзі коўзаліся і падалі. Світа Напалеона разгубілася і не ведала, як спусціцца да ракі. Тады імператар, па сведчанні аднаго з яго афіцэраў, падагнуў полы шынеля, сеў на іх і з'ехаў уніз. Услед за ім кулём пакацілася ўсё войска.

Стомлены і вымаклы ў рацэ Мярэя Напалеон I шостага лістапада (па старым стылі) заначаваў у Лядах.

Адным з самых цікавых месцаў у Лядах з'яўляецца гара Барадок.

Паводле падання, некалі тут разверзлася зямля, і ў яе правалілася царква. З цягам часу частка царквы, якая засталася на паверхні, абрасла зямлёй, дрэвамі і травой. Так і ўзнікла гэтая ні то гара, ні то курган – Барадок, археалагічны помнік вельмі далёкіх часін. Некаторыя людзі хадзілі да яе, прыкладвалі вуха да зямлі, каб пачуць, як гудзе падземная царква. Мяркуюць, што ў вельмі даўнія гады тут адбылося землетрасенне і прорва, што раптам зарверзлася, праглынула царкву. Людзі часта прыходзяць на гэтую дзівосную вяршыню, якая пануе над Лядамі, як Бог над Сусветам.

Яшчэ адна гістарычная легенда распавядае, што Кацярына II, праязджаючы праз дубровенскія землі, везла з сабой шмат дарагіх рэчаў і ўпрыгожванняў. Трэба адзначыць, што ў той час масты былі драўлянымі і вузкімі, ехаць трэба было вельмі асцярожна. Праязджаючы праз раку Мярэя, конь спужаўся і пацягнуў карэту ў ваду. Карэта з кацярынінскімі скарбамі пайшла на дно і патанула. Колькі ні шукалі яе людзі, так і не змаглі нічога знайсці. З тых часін гэта месца ракі завецца ў Лядах Кацярынінскім вірам.

Было некалі ў мясцовага пана некалькі слуг. А вы ж ведаеце, што іх звычайна набіралі з вясковых людзей. Каторы добры памешчык, то той на службу да сябе наймаў, а ўжо каторы ліхі, то той проста загадваў слугам прывесці ў палац хлопца ці дзяўчыну, дый годзе. Ніхто не супрацівіўся, кожны за сваю шкуру баяўся, а пра тое, што іншы ў бядзе апынуўся, дык няхай ужо той ці да Бога спасылаецца, ці на лёс уласны крыўдзіцца. Так і жылі не адно стагоддзе, да таго самага часу, калі паны на зямлі з'явіліся.

У нашага памешчыка было трое слуг і яшчэ дзесяткі два парабкаў. Справа ў тым, што пан багаты быў, зямлі меў многа, грошай – таксама. Не надта іх шкадаваў, але і дарма нікому не даваў. І што дзіўна – падбіраў сабе ленаватых вяскоўцаў, а калі знаходзіў добрага лайдака, то ажно пахваляўся перад дваровымі:

– Ото такога бэйбуса знайшоў, якога не кожны дзень напаткаеш...

Аднаго разу асмялелі дваровыя і запыталіся:

– А чаго гэта вы, пане, толькі лайдакоў на службу наймаеце?

Памешчык быў у добрым гуморы, таму не пакрыўдзіўся, а ўкінуўся ў размову:

– Вы ж ведаеце, што лайдакі ніколі працаваць не стануць. Так?

– Так.

– Таму я ім ніякай справы і не даручаю. Але затое выдатна ведаю і другое...

– Што, пане?

– Ды тое, што гэтыя лайдакі з вас шкуру спусцяць, калі я ім даверу назіраць за вамі ў полі. Яны ж вам не тое што прысесці,але і перадыхнуць не дадуць. Вось там вы не толькі за сябе, але і за іх адпрацуеце. Мне ж усё роўна прыбытак. Ці так, ці інакш, але я ніколі свайго не страчу. Цяпер зразумелі?

– Цяпер зразумелі, – адказалі дваровыя і парабкі ды папляліся па сваіх справах, а па дарозе ўсё разважалі, як хітра прыдумаў іхні гаспадар.

Так і цягнулася. І вось неяк у памешчыка сабралася трое лайдакоў: фурман, кухар і аканом. Пан вырашыў нікога больш не браць. Навошта? І гэтыя яму пра ўсё і пра ўсіх распавядалі. Не паспее ён аканома ў поле накіраваць, а той ужо назад ляціць і даносіць гаспадару:

– Сяляне працаваць, пане, не жадаюць.

– Дык што рабіць будзем? – пытаецца той.

– Ды нічога, акрамя бізуноў, нам не застаецца.

– Глядзі, зрабі так, каб працавалі, – аддаваў усё яму пад уладу памешчык.

–Добра, пане...

І бедныя вяскоўцы плацілі за ўсё ўласнымі спінамі. А хто там правяраў, вінаватыя яны былі ці не. Калі сказаў аканом, то памешчык жа яму болей давяраў. Скрыпелі зубамі, стагналі сяляне, але нічога зрабіць не маглі. А паслугачы ўсё болей распускаліся. Цяпер не толькі аканом, але і фурман, і кухар над парабкамі ды местачковымі мужыкамі і жанчынамі ўладу займелі.

Прыйдуць ў поле да свайго сябрука, аканома, і пачынаюць таго ўшучваць:

– Што гэта яны ў цябе амаль не працуюць, ледзьве рухаюцца? Давай крышачку падгонім.

– Стаміўся я, зрабіце самі, – адмаўляўся той лайдак.

Тады кухар з фурманам накідваліся на безабаронных людзей і збівалі іх на горкі яблык. І з кожным разам усё бязлітасней рабілі гэтую справу. Можа, каб не надта часам наведваліся ў поле ды не здзекваліся з працуючых, то ім гэта і сыходзіла б з рук, але ж самі ведаеце – чалавечая натура своеасаблівая, чым болей з рук сыходзіць, тым болей і вырабляць такое хочацца.

Пасля таго як іх моцна збілі ў чарговы раз, парабкі не вытрымалі, не пайшлі адразу да маёнтка, а падаліся да рэчкі, каб там кроў, бруд апаласнуць і параіцца. Ідуць, саромеюцца адзін аднаму ў вочы зірнуць, і тут самы старэйшы з іх кажа:

– І колькі ж мы іх, хлопчыкі, трываць будзем? Пакуль зусім скуру з плячэй жыўцом не паспускаюць? Ці ж можна так сябе паводзіць?

Ягоныя пытанні нажом рэзалі астатніх па жывым. Першым не ўтрываўся здаравенны хлапчына:

– А што рабіць, дзядзька, ты толькі падкажы. Я ім за ўсіх нас адпомшчу!

– Аднаму не трэба, хлопча, трэба ўсім разам брацца. Але не спяшайся, тут спяшацца не выпадае. І так спіны гараць, а потым нядоўга будзе і на вяроўцы захістацца...

Астатнія падтрымалі разважлівага парабка. Памыліся ў рэчцы, вылезлі на бераг, селі і давай думаць. Адзін прапанаваў:

– А што з імі валэндацца? Ноччу падпалім – і гамон!

– Выпісаць добра на іхніх спінах, як яны на нашых, тады зразумеюць! – падтрымаў другі.

– Падпільнаваць ды з-за вугла гадаў камянякамі!

– Чакайце, браточкі, чакайце, – перабіў той самы старэйшы парабак. – Трэба так зрабіць, каб не толькі гэтыя зласліўцы добра запомнілі, але каб і нашчадкі іхнія ведалі, як дрэнна з іншых здзеквацца, за кошт другіх жыць. У гэтым, родненькія, уся затрымка. А проста так адлупваць мы здолеем у любы момант.

Доўга сядзелі тады парабкі, перабіралі розныя варыянты адплаты і нарэшце вырашылі – накіраваліся да маёнтка. А там ужо кухар сяброў падбіваў адлупваць бадзяг гэтых за тое, што позна есці прыйшлі. Моўчкі пасунуліся людзі ў варыўню. Адным словам, усе было як і раней. Толькі калі апошні з парабкаў зайшоў у памяшканне, дзверы за ім шчыльна зачыніліся і зашчапіліся... з сярэдзіны.

Кухар яшчэ ні пра што не згадваўся і паводзіў сябе так, нібыта ён самы галоўны на свеце. Зразумеў толькі тады, калі пачалі дубасіць. Служка загарлаў, але ж усё зачынена, да таго ж гарлалі тут кожны дзень, толькі тады гэта былі парабкі. Збілі так, што кухар ужо і крычаць не мог.

– А зараз, хлопцы, пакормім, небараку. Дайце вялікі чыгун з той вадзічкай, што ён нам засмуродзіў нейкім ванючым салам!

– Пакуль ён усе не з'ясі, мы адсюль не пойдзем...

Недзе апоўначы ў пакой, дзе сядзелі і гулялі ў карты аканом з фурманам, уваліўся нехта незнаёмы: таўшчэразны, пабіты, брудны...

– Ты хто?

– Кухар...

Сябры рагаталі да ўпадку, але калі даведаліся, што да чаго, то прыціхлі.

– Хадземце пану скажам...

– А ён пачне дапытвацца – за што. Што адкажам?

Вырашылі памаўчаць, бо, відаць, спадзяваліся, што пранясе. Але не пранесла. Недзе праз дзень парабкі злавілі фурмана. Яго чакала гэткая ж лупцоўка і прымусовае кармленне, якое адрознівалася толькі тым, што чыгун быў значна большых памераў. Кухар для сябра пастараўся – бедалага-фурман ледзьве не трэснуў. Адыходзячы, нехта з парабкаў прамовіў:

– Вось так, брухаўцы, яшчэ і галоўнага вашага накормім.

Накармілі і аканома. Яго білі і кармілі цэлых два дні, не давалі ні адпачынку, не перадыху. Толькі ён рот разявіць, яму адразу лыжку сунуць, бо ў самога ўжо сілы неставала. У аканома і так чэрава было, што ночвы, а тут раздзьмулі яму паранай рэпай такое, якога ў людзей рэдка калі ўбачыш. Як вылез са свайго пакоя, то пабег да сяброў.

Здаецца яму, што бяжыць, а сам ледзьве ногі перастаўляе. Прыпёрся да фурмана з кухарам і гамоніць:

– Браточкі, яны ведаеце што мне сказалі?

– Што?

– Каб мы адсюль выбіраліся, бо са свету звязуць.

– А што ж рабіць?

– Я ўжо прыдумаў, пакуль яны мяне катавалі. Давайце ў пана нашага купім які хутар і зажывём спакойна.

Доўга пан не пагаджаўся адпускаць верных слуг, але потым яны дамагліся свайго і купілі-такі невялічкі хутар. Як ужо там сябры гаспадарылі, нам не вядома, але назва тае мясціны ад іх засталася – Брухаўцы.

Сярод мясцовага люду існавала павер'е, што ў дубовую насаду без дай прычыны няма чаго хадзіць. Там, маўляў, можна было сустрэцца з ліхімі людзьмі, а то і з гаспадаром лесу – лесавіком ці з ягонымі служкамі, усялякімі нячысцікамі і ваўкалакамі. Баяліся людзі, сваім дзецям пераказвалі гэта, а тыя – сваім, і гэтак традыцыя тая доўжылася, можа, некалькі стагоддзяў запар. Але ж як у лесе не ўсе дрэвы аднолькавыя па таўшчыні ды вышыні, так і сярод вяскоўцаў: адзін баіцца, а іншы сцвярджае, што яму і ў возеры вады па калені будзе. Добра, калі проста пахваляецца, а калі нешта і зробіць? Вось як у гэтым выпадку.

Жыў у адной невялічкай вёсачцы, якая ўшчыльную тулілася да той самай дубровы, адзін селянін. Звалі яго Грышка. Можа, і не згадвалі б людзі гэтага чалавека, каб не адна акалічнасць. Справа ў тым, што вясковец вельмі хораша іграў на скрыпцы і дудзе. Казалі, што ён і на іншых інструментах змог бы людзей развесяліць, ды іх проста не вадзілася ні ў каго ў наваколлі. Дзе якое вяселле ці іншая прычына – Грышку адразу і клікалі. А ён не адмаўляў, тым болей што і жонка не затрымлівала, ведала, што заплацяць, а капейчына тая ў гаспадарцы рэч незаменная. Таму звычайна казала:

– Схадзі, Грышка, пайграй, няхай людзі паскачуць, песні паспяваюць. А ты ўжо і пра нас не забывайся, што мы дома засталіся...

Апошняе гаспадыня спецыяльна казала, каб чалавек, які запрашаў, зразумеў, што і жонцы з дзецьмі таксама трэба які гасцінец праз музыку перадаць. Кемлівы селянін звычайна прамаўляў:

– Я яму пра гэта нагадаю, пані гаспадыня. I перадам вам з дзецьмі што-небудзь. Не бойцеся, не забудзецца пра вас муж.

– Ды нам нічога і не трэба, даражэнькі, – рассыпалася Грышчыха, а сама думала: «Вось добра, калі чалавек пра ўсё наперад здагадваецца. Ты толькі рот разявіў – а ён ужо цябе супакойвае. Іншы раз у адкрытую гамоніш, а ён так і не перадасць, і не падзякуе табе, адно Грышку ўслаўляе, ды быццам бы толькі ад яго ўсё залежыць».

Так Грышка падзарабляў да свае гаспадаркі. Селянін ён быў спрытны, кемлівы і ад нараджэння вясёлы. Калі выбіраўся з хаты, адыходзіў крокаў з трыццаць і зацягваў сваю любімую песню:

Пайду дуброваю,

Пушчу голас дуброваю.

Няхай голас галасуе,

Няхай мая мамка чуе

I мне вячэру прыгатуе.

Вячэрае, падлівае

I ў вакенца паглядае...

Толькі рэха ў адказ падцягвала старажытную песню ды жонка задаволена ўсміхалася. Насміхацца над ім не спрабавалі, бо ў чалавека язык быў, што той нож востры, ты яшчэ рот не паспееш разявіць, а ён ужо цябе адбрые.

Ды аднаго разу і на яго, як кажуць, наехала. Хоць гэта з якога боку глядзець: з аднаго – дык ён трапіў на языкі, а з другога – добра ўзбагаціўся, стаў заможным мужыком, такім спраўным гаспадаром, што і сам, відаць, не марыў.

Іграў ён тады вяселле ў далёкай вёсцы. Там як мае быць разлічыліся: грошай далі, гасцінцаў жонцы і дзецям і нават падвезлі амаль да хаты. Прывезлі б і да самай хаты, ды музыка сам запрапанаваў:

– Ай, чаго вы, хлопцы, коней гнаць будзеце, мяне везці. Ці то я ўжо такі вялікі пан? Вы мяне падвезлі – і на гэтым дзякуй, а я папрастую праз дуброву і праз пару гадзін дома буду. Вы лепей вяртайцеся, і вам жа адпачыць хочацца.

Тыя таксама вырашылі добрага чалавека аддзячыць:

– Давай, Грышка, па адной вып'ем, бо ты на гарэлку на вяселлі не насядаў, усё іграў і іграў. Давай хоць тут вып'ем па чарцы. Мы болей часу затрацілі б, пакуль цябе завезлі.

– А што, – пагадзіўся музыка, – з добрымі хлопцамі, ды ўсяго па чарцы... можна і пасядзець.

Прывязалі яны коней, селі пад маладым дубком і ўзялі па той ужо кроплі. Пагаманілі яшчэ крыху і развіталіся. Хлопцы дамоў паджгалі, а Грышка да свайго падворка папраставаў. Ідзе, ідзе і, нібы яго хто за язык таргануў, узяў і прамовіў:

– Трэба ж так, за сваё жыццё, мабыць, усім людзям вяселле іграў, акрамя чорта.

Сказаў і зарагатаў задаволена, што гэтак удала пажартаваў, толькі шкада, што людзі не чулі, а то і яны павесяліліся б. Але потым ужо і сам пашкадаваў, бо пачуўся голас:

– А што, давай і нам сыграй. Заплацім, колькі пажадаеш.

Крутнуўся Грышка туды-сюды – няма нікога. Спачатку падумаў, што падалося, але голас прагучаў зноў:

– Не круціся, лепей пагаджайся.

– Хто? Хто гэта? – затахкала сэрца ў музыкі.

– Як хто? А ты не здагадваешся?..

– Не...

– Тыя, каму ты вяселля да гэтага часу ніводнага разу не іграў.

– Чэрці?..

– Яны самыя.

У беднага музыкі і ногі адняліся, і голас прапаў. Хацеў нешта спытацца, але ў горле толькі затрашчала. Так і стаў, бедалага, пасярод сцяжынкі.

– Сядай, чалавеча, у наш вазок, і павязём мы цябе да сваіх сталоў.

Што было рабіць? Ушчаміўся Грышка ў той вазок, а коні як паляцяць, то нібы яны не па лесе імчаць, а па раўнюткай, убітай дарозе. Ужо і п'янка ўся прайшла, і весялосць тая знікла, і хочацца дамоў музыку, але ж... Сам вінаваты, ніхто за язык не цягнуў, трэба ж было такое вось ляпнуць...

Неўзабаве прыляцелі да ярка асветленага вялізнага дома. Нехта адразу закрычаў:

– Вось цяпер ужо патанцуем! Цяпер ужо паскачам, бо і музыку прывезлі!

Грышка паспрабаваў было з вазка ў другі бок плетануць, але атрымаў ад некага, нябачнага, гэткага магутнага выспятка, што ледзьве носам зямлю не заараў, і зразумеў: уцякаць няма сэнсу. Падышоў ён да ганка, а там сустракае яго здаравенны чарцяка і кажа:

– То ты, можа, есці хочаш ці чарку ўзяць? Не саромейся, гавары, у мяне ўсяго хапае. Дачку замуж аддаю і зяця спраўнага ў хату бяру. Таму з радасці палову гэтага краю гатовы задарма накарміць і напаіць, каб толькі ў маіх родных усё добра пайшло.

– То, – музыка хацеў сказаць: «Дай, Божа», але ў час адумаўся, што для нячысцікаў гэта будзе найбольшай абразай, і таму ўжо спакайней дадаў: – Няхай у іх будзе ўсё належным чынам. Каб дзеці вяліся, каб самі паважаліся і цябе, бацька, паважалі...

Спадабалася гэткае пажаданне гаспадару. Ён расчуліўся і даў Грышку тры залатоўкі.

– За што ж гэта мне? Я ж яшчэ не зарабіў, яшчэ не іграў...

– За тое, што іграць будзеш, атрымаеш ад мяне шчодрую плату, а гэта за тое, што так добра сказаў. Мае сваякі ды суседзі – толькі б да гарэлкі дарвацца. Ніхто не тое што слова не скажа, але нават і не здагадаецца.

– То дзякую, гаспадар, за шчодрасць. Што мне цяпер рабіць загадаеш? На вяселлях у людзей я звычайна не пытаўся, бо і сам добра ведаў. А на такім я першы раз, таму не крыўдуй – падкажы.

– Ведаеш што, музыка... Як цябе завуць?

– Грышка.

– Грышка... Добрае імя. Ведаеш што, Грышка, рабі так, як і ў людзей, бо я і сам не ведаю. Нашы ж вяселляў не ладзяць, а мне захацелася перайначыць жыццё. Рабі так, як і ў людзей.

– Добра, – пагадзіўся музыка.

Зайграў ён марш і зайшоў у суправаджэнні гаспадара ў сярэдзіну будыніны. А там! Гэтулькі сталоў! А на сталах такога ўжо настаўлена-накладзена, што ў Грышкі ў жываце забурчэла і сліна пабегла, і гэта нягледзячы на тое, што на вяселлі ж быў і там яго не шкадуючы накармілі.

– Ну як? – ціхенька, з-за спіны, запытаўся гаспадар.

– Такога я і не сніў, не тое што не бачыў, – шчыра прызнаўся музыка.

– Малайчына, што праўду сказаў. На табе за гэта яшчэ пару залатовак. Я зараз пайду гасцей сустракаць, а ты тут сядай і іграй. Есці ці чарку выпіць захочаш – не саромейся.

Чарцяка пайшоў, а Грышка за скрыпку ўзяўся і давай жарыць вясёлыя мелодыі. Ажно бачыць – па хаце рухаецца той самы чалавек, які зусім нядаўна ў суседняй вёсцы павесіўся, і прама да музыкі падбягае.

– Ты чаго тут? – запытаўся ў яго Грышка.

– Я, брат, вядома чаго, бо душу сваю нячысцікам запрадаў яшчэ пры жыцці, а вось як ты тут апынуўся? Няўжо не здагадваешся, чым такое вяселле для цябе можа абярнуцца?

– Здагадваюся, ды што я магу зрабіць? Паспрабаваў было з вазка ўцячы, то нехта пад азадак лупянуў, дык я і сцішыўся.

– Тут сцішышся...

– Слухай, а каго тут сёння жэняць ці замуж аддаюць?

– Нашага пана. Таго самага перастарка, які ўсё паненак сабе выбіраў, памятаеш?

– Так.

– Дык вось ён вырашыў жаніцца на дачцэ вядзьмаркі. I ўсё з-за грошай, бо гаспадар гэтай хаціны яму паўмяха залатовак адразу адваліў, а пасля вяселля паабяцаў яшчэ ў два разы болей. Вось ён і жэніцца.

– Дзяўчына хоць нішто сабе?

– Калі першы раз ўбачыш, то не закрычы з перапуду, бо ўсю справу сапсуеш.

– Зразумеў...

– Нават і не ведаю, як табе, братка, дапамагчы. Вельмі ж пільная ў іх ахова. Нікуды не паторнешся, адразу ў лапы нячысцікам трапішся, а тады яны ўжо душу з цябе хутка вымуць. Дарэчы, як ты сюды трапіў?

Расказаў Грышка ўсю праўду. Пахістаў незадаволена той вясковец галавою:

– Іншыя Бога просяць, каб ад чарцей уратавацца, а ты сам да іх напрасіўся.

– Атрымалася ўжо так... Не хацеў жа...

– Цішэй ты, а то, бачыш, на нас ужо пазіраюць.

– Як жа быць?

– Давай зробім так. Калі ўсе пачнуць адорваць маладых, ты не спяшайся і таксама ўстань, як і на вясковых вяселлях. Там жа ты заўсёды нешта сваё, адмысловае, дорыш?

– Абавязкова, іначай гаспадароў пакрыўджу, і мяне перастануць на вяселлі запрашаць.

– I тут так зрабі. Прыгадай Бога і ад ягонага імя ўжо прасі, каб неяк выратавацца. Калі пачуеш голас Божы, і ён нешта ад цябе запатрабуе, то пагаджайся. бо гэта адзінае выйсце з такога становішча, іначай чэрці цябе са свету зжывуць. Так што глядзі, не праміргай...

– Дзякуй табе.

– Калі ўсё добра атрымаецца, то пакланіся там, на зямлі, маім. Папрасі прабачэння, скажы, што болей проста не мог іх падманваць, таму так з сабою і зрабіў.

– Абяцаю, толькі вырвацца б... Абавязкова зраблю...

– Я болей да цябе не падыду, каб не западозрылі. Бывай...

– Бывай і ты...

Сядзіць Грышка, іграе вясёлыя мелодыі і наглядае, як чэрці ў хату набіваюцца. Гэтулькі ўжо іх паналезла, што ажно кішаць, і да страў цягнуцца. Але без маладых нельга есці пачынаць. Нарэшце ўсе навокал загулі і пачалі ўставаць. Грышка зірнуў у той бок, куды госці галовы выцягвалі, і ўбачыў пана з суседняй вёскі пад руку з такой ужо пачварнага выгляду дзяўчынай, што і ўявіць сабе цяжка.

Пачалі чэрці есці і піць, а музыка сядзіць ціхенька і Бога ў думках просіць, каб дапамог яму адсюль выбрацца. Шэпча пра сябе ўсялякія малітвы, якія толькі ведае, але пакуль што ніякія думкі ў галаву не лезуць. Спалохаўся чалавек, што давядзецца застацца тут назаўсёды, затрымцелі рукі, затрэсліся калені, і ў гэты момант пачуўся ўнутраны голас: «Дапамагу табе, але так і ведай, што гэта першы і апошні раз...»

Грышка яшчэ шпарчэй зашаптаў малітвы.

«Толькі дапамагу табе не проста так. Дай мне слова, што ты з гэтага самага дня паселішся тут, у дуброве, і станеш сваёй музыкай разганяць адсюль нячысцікаў. Не бойся, яны гэтак, як сёння, цябе ўжо не абдураць і даймаць меней будуць. Як станеш тут жыць, то папрасі сваякоў ды сяброў дапамагчы табе збудаваць невялічкую каплічку. Там, дзе крыж, – там чорт не вельмі пагаспадарыць».

– Божа, дзякуй табе! – узрадаваўся Грышка.

Ён і сам не адчуў, што апошнія словы прамовіў уголас. Пачуўшы іх, чэрці загарлалі:

– Давай іграй! Чаго сядзіш?! Давай, мы танцаваць будзем!

Як зайграў музыка ад радасці, а нячысцікі як пайшлі скакаць! Яны ж не гэтак, як людзі, скакалі, а па-свойму. Якія толькі морды ні выраблялі, як толькі ні выкручваліся, пакуль аднаму паважанаму чорту па п'янай справе хвост не адарвалі. Тым часам Грышка ачомаўся і на ўсю хату прамовіў:

– А цяпер пажадайце і падарыце, што хто хоча, маладым на вяселлі і на ўсё будучае жыццё.

Давай нячысцікі падарункі валакчы і прамовы казаць. Не паспее адзін – другі ўжо катурхаецца. Так яны цэлыя гурбы золата насыпалі. Малады ажно засвяціўся і пра жонку маладую забыўся. Яшчэ б, столькі багацця.

Музыка, як і дамаўляўся з тым чалавекам, устаў апошнім, агледзеў усіх і прамовіў:

– Заднія сказалі, пярэднія – таксама, а цяпер мая чарга прыспела. Жадаю маладым, каб, дай Бог, яны жылі і весяліліся!

Ад першага згадвання Бога чэрці раптоўна знямелі і прыціхлі, а музыка далей сыпле:

– Каб, дай Бог, яны гора не ведалі! Навокал нешта затрашчала, застагнала.

– Каб, дай Бог, мне на такіх вяселлях болей не бываць!

Толькі гэта сказаў, як навокал пуста стала. Нібы нікога і не было. Толькі густая дуброва шумела адвечным шумам-гудам.

Папраставаў чалавек дамоў. Прыйшоў да раніцы і распавёў гаспадыні, што, маўляў, сон яму прысніўся і трэба ў дуброву жыць перабірацца. Па людзях пайшоў, прасіў дапамагчы, і тыя не адмовіліся.

На тым месцы, дзе нячысцікі ладзілі сваё вяселле, пабудавалі новую хаціну, а крокаў за сто ад яе паставілі невялічкую каплічку. Так мужык стрымаў слова, якое даў Богу ў цяжкую хвіліну. Ягоны хутар людзі спачатку звалі Дуброўня, а потым Дуброўна стала. Але гэта ўжо крыху пазней, калі Грышка і сваім дзецям побач хаціны паставіў, і ўжо паўстала невялікае паселішча з такой назвай. Вось адкуль Дуброўна пайшло.

У вёсцы Быстрыёўка расце дуб-велікан. Дакладны яго ўзрост нікому не вядомы. Пра дуб існуе шмат легендаў, старажылы кажуць, што ён быў сведкам многіх цікавых падзей і перажыў дзве вайны. Адна з гісторый распавядае, што нават пад час нашэсця Напалеона дуб ужо быў такі вялікі, што французскі імператар рабіў пад ім прыпынак са сваёй арміяй. У цяні вялізнага дрэва размясціліся палаткі салдат, а на самім знаходзіўся пост дзяжурнага афіцэра.

Людзі кажуць, што ў гэтым часе з'явіўся і курган побач з дубам-асілкам. Нібыта ён быў насыпаны над магілай французскага афіцэра, які загінуў у гэтых мясцінах пад час нашэсця імператара французаў Напалеона Банапарта.

Другая гісторыя распавядае, як пад час Вялікай Айчыннай вайны мясцовасць пад дубам стала прытулкам загінулым нямецкім салдатам. Дрэва паступова пачынае засыхаць. Але, нягледзячы на гэта, штогод да яго прылятаюць буслы.

У пэўнай меры ён з'яўляецца сімвалам дубровенскай зямлі, якая таксама шмат пабачыла пад час войнаў, пакутавала пад гнётам акупантаў.

Неяк уцякалі Хаім з Нохімам. Ад чаго ўцякалі? Ды мала ад чаго можна было тады рушыць у дарогу. Край наш быў неспакойны, амаль штогод войны палыхалі: то на нашых князёў нападалі, то нашы ў адказ на чужыя землі рушылі. Бедным людзям, акрамя смерці, было чаго палохацца. А вось багатым трэба было і паразважаць, як тое дабро, што паспелі нажыць, куды-небудзь прыхаваць ці з сабой звезці.

Кажуць, што і на гэты раз Хаім з Нохімам сарваліся не проста так – голымі ды босымі. Яны паспелі нагрузіць цэлыя абозы і наняць возчыкаў, каб перавезці ўвесь нажытак на іншае месца. Жылося ім няблага на ранейшым месцы, бо трымалі карчомкі ў людных мясцінах, і наведвальнікаў заўсёды хапала. Чалавек калі вып'е, то гатовы апошнюю кашулю ў карчме закласці, абы толькі даказаць іншым, што ён сквапны ды не баіцца жонкі, якая вось-вось павінна падысці ў гэтую, толькі для мужчын адведзеную, мясціну. Толькі і чуваць было штохвілінна:

– Гаспадар! Яшчэ кварту!

– Давай сюды, чаго ты там бавішся?!

– Падкінь, карчмарыку! Нешта ў горле даўно не драла!

А колькі таму селяніну, стомленаму-ператомленаму, трэба? Вып'е чарку-другую, закусіць рукавом і ўжо торкае носам, мяркуючы ў місу патрапіць. Так і вялося з дня ў дзень: адны апошняе прапівалі, другія на гэтым нажывалі багацце. Так бы і далей доўжылася, ды аднаго разу прыджгаў на коніку да Хаіма ягоны сусед – Нохім:

– Ведаеш што, браце? Людзі навіну прынеслі...

– Якую?

Не навіна, а бяда сапраўдная.

– Што за ліха, Нохім, здарылася?

– Гэта ж прыехаў учора да мяне Шлёма з суседняга мястэчка. Пад самую ноч прыпёрся. І што самае дзіўнае – п'яны, як апошні мужык. Ен жа ніколі да гэтага і на губу гарэлкі не браў. Я яму: «Чалавеча, паспі», а ён адказвае: «Глядзі, каб апошні раз прылегчы не давялося...». Спалохаўся я, пачаў дапытвацца, што здарылася, то ён растлумачыў, што войска вялікае ідзе вайной на нашы мясціны. Ці то на Вільню прабіраецца, ці то яшчэ куды – нам ад гэтага не лягчэй, бо ўсё роўна рабаваць пачнуць. Тут мяне ўзарвала. «Дык ты, – гавару, – замест таго, каб рыхтавацца да ўцёкаў, гарэлкі нажлукціўся і да мяне прыпёрся?!» – «А куды ўцякаць? – адказвае ён. – Усё роўна дагоняць і апошняе адбяруць. Лепей ужо на месцы сядзець і чакаць апошняга дня. А раптам ды пранясе?».

Я параіў яму не спадзявацца на тое, што пранясе, а хутчэй скакаць дамоў, збіраць на вазы самае каштоўнае ды ўцякаць. Ен палыпаў вачамі, пасядзеў крыху і папёр. Можа, успрыняў маю праўду. Хто ж яго, дурня, ведае...

– Так, Нохім, сапраўды ты гора прынёс, – залапатаў гаспадар.

– Тут, Хаім, не трэба час губляць, трэба тэрмінова збірацца і рушыць. Дзеля гэтага да цябе і наведаўся. Давай разам паедзем. Па-першае, весялей будзе, а па-другое, больш упэўнена будзем сябе адчуваць. А калі ўсё скончыцца, то і назад разам вернемся. Сам жа разумееш: адзін яўрэй другога ніколі не падмане, заўсёды дапаможа.

– Яно-то так, – асцярожна пагадзіўся Хаім, але было відаць, што ён не асабліва давярае салодкім Нохімавым словам. – Пачну збірацца... Трэба сялян наняць з вазамі...

– І парай ім, каб са свайго нажытку таксама што-небудзь бралі, тады яны і наша дабро будуць ашчаджаць.

– Хітры ты, Нохім, – нечакана прамовіў Хаім.

– Якая там хітрасць, братка? Сам жа бачыш, жыццё якое. Чаму хочаш навучыць. Толькі крыху жыць пачалі, то на табе – выбірайся ў дарогу.

– Тады дамовіліся. Буду чакаць цябе, толькі ты не баўся там, каб потым позна не было.

– Дарма папярэджваеш. Я ўжо амаль усё падрыхтаваў, потым вырашыў заехаць да цябе і пагаманіць, ці не пагодзішся і ты.

– Хітры ты, – паўтарыў гаспадар, – і тут мяне апярэдзіў.

Але Нохім ужо не чуў гэтых слоў. Ягоны конік папёр, нібы на крылах, толькі заляскалі капыты і клуб пылу закурыўся ззаду.

Недзе сярод ночы Нохім з абозам пад'ехаў да Хаіма. Той ужо чакаў. Сабраў таксама даволі вялікі абоз, пабраў сям'ю, нажытак.

– Ну што, паехалі?

– Рушайма, братка...

Зарыпелі ніколі не мазаныя колы, карчмары рушылі наўцёкі. Ім здавалася, што цяпер іх ніхто не дагоніць і ніхто ім не страшны. Але адна справа думаць, а другая...

Дні тры возчыкі ўдала выкарыстоўвалі глухія лясныя дарогі і прабіваліся наперад, абмінаючы населеныя пункты, ні на каго не наторкваючыся. Гаспадары ўзбадзёрыліся, з'явілася надзея – а раптам уцякуць і захаваюць нажытак, але...

Аднаго разу расклалі яны на ноч вогнішча, паселі вакол яго і пачалі ежу гатаваць. Думалі, што далёка ад'ехаліся і ніхто ім не пагражае. І тут зусім нечакана наляцелі на іх узброеныя людзі і загарлалі:

– Хто такія?!

Хаім з Нохімам маўчалі, як ваду ў рот панабраўшы, а сяляне адказалі:

– Ды вось паўцякалі мы ў лес, бо баяліся, што пераб'юць без дай прычыны.

– А на вазах што?

– Тое-сёе з гаспадарак пазабіралі, каб калі прыцісне, то і на новым месцы неяк абжывацца.

– Вазоў нешта ж мнагавата... – не адставалі чужынцы.

– Дык і нас жа многа...

Так бы, можа, і абышлося, але адзін з вайскоўцаў вырашыў зірнуць, што там, у вазах, пачаў корпацца і закрычаў:

– Хлопцы, ды тут дабра!..

На ўсіх хопіць.

І пачалі яны шныраць. Сялянскае дабро не чапалі, а ўсё яўрэйскае прама з вазамі забралі. Там жа золата і каштоўнасцей многа было. Вяскоўцам разам з карчмарамі, літасціва дазволілі:

– Едзьце сабе далей, а гэта мы забіраем.

Хто там будзе што аспрэчваць, калі жыццё на валаску вісіць? Нягледзячы на цемру, пашчаміліся ўцекачы ў глыб пушчы і спыніліся толькі тады, калі далей ужо нельга было ехаць – навокал густой сцяной замыкаўся лес. Тут толькі завыў-загаласіў Нохім:

– Братка, я – жабрак!.. Усё забралі!.. Няма нічога!.. Як жа далей жыць?..

– Неяк пражывём, – ціха адказаў Хаім, – мы ж не адны – з людзьмі. Як яны, так і мы.

Сяляне вырашылі не вяртацца ў родныя мясціны і будавацца тут, бо баяліся натрапіць яшчэ на якіх ліхіх людзей. Навокал лес, пушча, дарог няма, можна спакойна жыць. Сабралі ўсё, хто ўто меў, да кучы, паскідалі і тут бачаць – ляціць Нохім, ажно свеціцца.

– А я... А я, аказваецца, не такі ўжо бедны... Я ж залатовачку маю...

Дзе ён яе адшукаў – аднаму яму вядома. Але калі паставілі будынкі, то назвалі сяляне сваё паселішча – Залатовічы, каб грошай болей вадзілася. Вось адтуль і назва пайшла.

Жыў дзед з бабаю. Дзынькалі гады міма іхніх галоў, што тыя восы. Не паспелі азірнуцца, а ўжо валасы сівыя наскрозь. Дзяцей сваіх не мелі, таму пад старасць блага стала. Што ж, памруць, і не будзе каму той дворык ды палоску зямлі перадаць. Сядуць, пачнуць гаманіць, і бабця неўзабаве заплача.

– Чаго гэта ты, старая?

– Як жа мне не плакаць? Усіх унукі, дзеці хаваць будуць, а наз с табой чужыя людзі ў зямлю пакладуць...

– Абы паклалі, толькі там тае бяды. Адтуль усё роўна ніхто не вяртаецца.

– Гэта, мужу, праўда, але ж хочацца, каб і на нашыя магілкі нехта прыйшоў ды паплакаў ці проста так пасядзеў, прыгадаў нас...

– Што ўжо тут казаць. Канешне, добра было б. але калі ўжо так атрымалася...

Суседзі ў іх добрыя былі, спагадлівыя, дапамагалі, бо раней жа кожны такім людзям спачуваў, ведаў, што і сам старым будзе, і нікуды ад гэтага не дзенешся, нікуды не схаваешся.

А дзед з бабай амаль здзяцініліся. Сядзяць, сядзяць, а потым на печ залезуць і там ужо гамонку далей вядуць. І вось аднойчы зайшла гаворка пра хуткую смерць. Тут баба і кажа:

– Ты, відаць, чалавеча, мяне абы-як пахаваеш. Каб толькі ў магілку кінуць, а сам да другой пабяжыш. Ведаю я вас.

– Ды што ты, баба, – запярэчыў стары, – не было такога і не будзе. Усё самае лепшае ды самае чыстае на цябе апрану. Апошняе з хаты аддам, але пахаваю належным чынам. Дарэмна ты на мяне плявузгаеш. Хоць бы ў такім узросце ўжо крыху перайначылася ды язык твой не распускала. Ці ж не саромна?

– А чаго? Як сказала, так яно і будзе, – не паддавалася гаспадыня.

– Вось табе і маеш, вось табе і пражылі столькі гадоў разам, – усхадзіўся стары.

– А ты хацеў, каб я замаўчала?

– Ды не пашкодзіла б.

– Авохці мяне, ён жа яшчэ і лаецца.

– Як будзеш сябе так паводзіць, то не толькі лаяцца буду, але і з печы скіну, даскачашся.

– Не палохай, стары пень, не з палахлівых, – фанабэрыста зазначыла бабця і перакацілася на другі бок.

Ляжаць – маўчаць. Потым гаспадар задумаў праверыць, як старая будзе апранаць яго ў апошнюю дарогу. Ледзьве раніцы дачакаўся і пабег да суседа. А той таксама добры жартаўнік буў. Калі пачуў такую просьбу ад старога, то адразу запэўніў:

– Зробім усё належным чынам. Толькі давай дамовімся, каб чаго не пераблытаць ды не схібіць, как усё атрымалася як на сама справе...

– Значыцца, так, братка. Я прыкінуся, што моцна захварэў і шо прыспелі мае апошнія часіны, скажу бабе, каб бацюшку адспяваць мяне паклікала, а цябе – абмыць. Ты потым засведчыш, як яна мяне апранаць будзе.

Надакучыла кпіны яе слухаць, хай і яна атрымае.

– Добра, дзеду, зраблю.

Пайшоў селянін дамоў, сеў на лаву і замаркоціўся, а гаспадыня да яго:

– Што гэта з табой сёння робіцца, мужу?

– Захварэў я. Нешта сэрца цісне. Відаць, памру неўзабаве...

– То ляж паляжы.

– Хіба што.

Да вечара дзед так усхадзіўся, што старая ўжо наўкола яго бегала. А ён усё роўна не супакойваецца, працягвае сваё:

– Ідзі ўжо, родненькая, кліч бацюшку, няхай мяне паспавядае перад смерцю.

Неўзабаве старая прывяла бацюшку, а той быў падслепаваты, глухаваты, надта не прыглядаўся да хворага і гамоніць:

– Гаспадынька, хоць бы да заўтрашняй раніцы твой муж працягнуў. У яго ж душа з целам развітваецца. Не спі ноччу, а ідзі да каго, каб абмылі, пакуль яшчэ цёплы будзе, бо потым захаладзее – і не апранеш.

Дзед падказвае гаспадыні:

– Да суседа ідзі...Да суседа...Я з ім ужо гаманіў пра гэта...

Бацюшка сваю справу зрабіў і падаўся дадому, а жанчына пайшла да суседа. Той, малайчына, і выгляду не падаў, што нешта ведае, выслухаў старую ўважліва і сказаў:

– Раз трэба, то трэба. Прыйду абавязкова. Ледзь развіднее – у вас буду. А вы да таго пастаўце ў печ ваду, каб з раніцы цёплая была.

Баба дамоў прыплялася, вады паставіла, сама села ля печы і давай прыгалошваць:

– Во, стары надумаў раней за мяне паміраць... Як жа я адна застануся?.. Што ж я рабіць буду?..

Стары ляжыць, маўчыць. Так і ноч тая прайшла. Толькі золак усчаўся, а сусед ужо на парозе.

– Давай ваду, бабуля.

Мацае старога і гаворыць:

– Ледзь не ахалодаў. Каб яшчэ крыху запазніўся, дык і ўсё – не перапранулі б. Так і давялося б у рыззі хаваць.

Гаспадыня маўчыць, дзед вочы заплюшчыў, а сусед працягвае:

– Кажу, гаспадынька, што калі б нябожчык ахалодаў, то і не перапранулі б...

Старая і на гэты раз перамоўчала. Сусед ужо падумаў, што болей і казаць такога не трэба, бо чалавек, можа, сапраўды перажывае, але потым вырашыў праверыць яшчэ раз:

– Ну яшчэ б паўгадзіны, і ўсё... Захалодаў бы дзед, ніякай рады не далі б... Чыстую вопротку не насунулі б...

Сказаў проста так, каб перад дзедам слова стрымаць, але пачуў такое, ад чаго і рот разявіў:

– А навошта яго пераапранаць? Яму ж усё роўна. Можа, яшчэ каму вопратка ягоная спатрэбіцца, мала што здараецца...

У хаціне ўсталявалася незвычайная цішыня. Толькі недзе ў куце надакучліва бзыкала-спявала муха. Першым не ўтрымаўся сам «нябожчык»:

– Дык вось яно што? На мяне абы-што плявузгала, а як давялося, то, відаць, сама замуж выскачыш?..

Сусед трымцеў са смеху, але ўголас смяяцца пакуль што не адважыўся.

Гаспадыня разгублена пхікала губамі, але нічога выразнага прамовіць не магла. Як сядзела ля печы, так і засталася на месцы, толькі чагосьці руку на прыпечак пацягнула. Гэтага ніхто не заўважыў, а бабка і не ведала, чаго яна яе туды ўсунула. Толькі праз пару хвілін ужо позна было ў гэтым разбірацца: хто яго ведае, па якой нагодзе яна выграбла трэску, якая гарэла, прама ў кучу смецця, і полымя шуганула па сухіх сценах. Сусед загарлаў:

– Уцякайце! Уцякайце, бо будуць вам жартачкі!

Гаспадыня плетанула да дзверы, але не трапіла адразу на клямку і добра рэзнулася лбом аб сцяну. Сусед вылецеў трапна, а стары пакуль усхапіўся, пакуль у дыме разабраўся, куды кіраваць, то пачарнеў ад дыму, што той чорт. Калі вылез на падворак, то хату ратаваць было ўжо позна. Адно толькі баба ўсплёснула рукамі і загаласіла:

– Ой, Божачка, увесь у копці!

Сусед і тут не вытрымаў, дадаў:

– Ага, як сам дзед Копаць. Так да таго дзеда мянушка і прыліпла, а вёску потым ужо Копцямі назвалі. Ды так і засталося, бо ніхто перайначваць не пажадаў.

Пра гэтую крыніцу існуе шмат легендаў. Адна з іх распавядае, што яна прыснілася сляпому юнаку. З надзеяй адшукаць зазыўную мясціну юнак адправіўся ў падарожжа і знайшоў ваду, якая біла з-пад зямлі. Стаміўшыся з дарогі, сляпы памыў твар і здарыўся цуд – упершыню ў жыцці ён пабачыў белы свет. З той пары крыніцу сталі зваць «святой» і «гаючай».

Некалі, вельмі даўно, жыў у гэтай мясцовасці пан. Быў ён вельмі сквапны. Уладанні ў яго былі багатыя: лес, лугі, палі, якія распрасціраліся да самага Дняпра

Ля крыніцы, што бруіць паміж узгоркаў, часта наладжваліся кірмашы. Ды і ў розныя святы збіралася сюды вельмі многа народу.

Так многа было людзей, што падводы спыняліся на панскіх лугах. Частка засеянага незнарок вытоптвалася, бо бракавала месца, каб навязаць коней. Пан ад злосці аж зелянеў. І вось аднойчы загадаў ён сваім служкам закідаць крыніцу камянямі і жвірам. Але крыніцу пану згубіць не ўдалося. Пасля таго, як на загад пана крыніца была засыпана зямлёй, людзі з бліжняй вёскі часта чулі нейкі незвычайны шум, які даносіўся з ускрайку лесу, дзе пачынаўся роў. Спачатку яны не надавалі гэтаму значэння: ці мала чаго адбываецца ў прыродзе падчас, напрыклад, навальніцы ды завірухі. Толькі, чым больш часу праходзіла, шум той станавіўся мацнейшым. Стваралася ўраджанне, што тое месца клікала людзей да сябе. Тады людзі пайшлі на шум.

Калі яны наблізіліся да нізіннага месца, адкуль да Дняпра было некалькі соцень крокаў, то ўбачылі, як з-пад зямлі, раскідваючы вялізныя камяні, угару паднімаўся фантан вады. Ен быў высачэнны і вельмі моцны. Калі ж націск вады крыху зменшыўся, то ўсе пабачылі, якой чыстай і празрыстай была вада. Нехта з людзей адважыўся нават пакаштаваць яе. Смельчакі адразу ж адзначылі смак ды сцюдзёнасць вадзіцы.

Ну, а што з панам? Людзі казалі, што ў хуткім часе ён страціў зрок.

Гэты камень знаходзіцца ў Кіраёўскім гаі. Гэта месца знаходзіцца сярод лесу і ўяўляе сабой глыбокі роў, у якім б'е крыніца са смачнай і гаючай вадой. Побач на ўзгорку знаходзяцца могілкі былога фальварка Барадзніцы, там на ўскраіне і трэба шукаць камень.

На выгляд ён шэрага колеру, дзе-нідзе бачны налёт, падобны на іржу. Калі разглядаць камень уважліва, то можна заўважыць, што яго паверхня з аднаго боку няроўная і нагадвае кроплі, якія маглі ўзнікнуць пры хуткім падзенні ад высокай тэмпературы.

Сярод мясцовых жыхароў бытуе гісторыя аб тым, што камень і яго аскепкі зваліліся з неба, нібыта метэарыты. Перасякаючы слаі атмасферы, камень набіраў вялікую хуткасць падзення. Зваліўшыся на зямлю, ён разбурыў частку гаю, а аскепкі прабілі падземны ручай і далі вадзе выхад на паверхню.

Дакладна невядома, праўда гэта ці вымысел. Але многія людзі наведваюць гэтую мясціну. Кажуць, што камень распаўсюджвае добрую энергетыку, і таму прыезджым людзям абавязкова варта да яго дакрануцца.

Акрамя гэтага, людзі заўважылі, што сосны, якія растуць у Грутавым рове, – скручаныя і крывыя, нібыта гэта касмічны пыл і радыяцыя ад тых метэарытаў, што ўпалі, так паўдзейнічалі на дрэвы.

Жылі два браты – Зміцер ды Аўтух. У аднаго бацькі выраслі, адна маці іх нарадзіла, а так у жыцці атрымалася, што адзін, Зміцер, стаў багатым, а другі, Аўтух, ледзьве з мякіны на лебяду перабіваўся. Бацька, калі паміраў, то ўсё ім пароўну падзяліў: і сенажаць, і лес, і поле. Праўда, Зміцер быў хітрэйшы. У яго ад нараджэння так вялося: брата свайго ён і за грош не лічыў, захоча абкруціць, то пакуль той рот разявіць, дык старэйшы ўжо ўсю справу зладзіць. Так і тут атрымалася.

Паклікаў іх бацька, каб апошняе слова сказаць, развітацца перад смерцю, а Зміцер ужо загадзя да гэтай сустрэчы падрыхтаваўся. Толькі парог пераступіў і зароў-загаласіў, не раўнуючы, як тая жанчына:

– Ой, татачка, ой, родненькі, на каго ж ты нас пакідаеш?.. Мы ж за табой, як за мураванай сцяной жылі, ніякага гора не ведалі, ніякае бяды не адчувалі... Ты ж нам і параіш, і падкажаш, і як усё зрабіць навучыш... На каго ж ты нас пакідаеш?.. Чаго ты так на тое далёкае неба спяшаешся?.. Ці ж мы табе нечым не дагадзілі, ці ж мы цябе нечым пакрыўдзілі?.. Пажыві, пабудзь яшчэ з намі, то і нам намного лягчэй стане...

Аўтух жа пераступіў парог і стаў маўкліва, толькі слёзы заблішчэлі на вачах. Бацька паслухаў, паглядзеў і прамовіў:

– Вырашыў я, сыночкі, усю сваю гаспадарку, да самых драбніц, на дзве палавіны перадзяліць.

Зміцер і тут знайшоўся:

– Татачка, у мяне ж сям'я вялікая. Дзеткі мае цябе гэтак любяць, гэтак паважаюць... Яны ж кожны дзень да цябе ў хату парываюцца, але я сам не пускаю, каб твой спакой не парушалі, каб далі хоць у гэтыя дні адпачыць... Мне бліжэй зямлю ды сенажаць аддзяліў бы, бо не выпадае з дзецьмі туды дабірацца...

Аўтух зноў маўчаў. Стары павярнуў галаву да яго:

– А ты чаго, сыночак, маўчыш?

– Каб не турбаваць у такі момант цябе, тата, лішні раз. Што ўжо мне трапіць, тое і трапіць, плакаць не буду. I за тое дзякуй.

– Не хвалюйся, сынку, я ўсё пароўну падзялю.

Так абяцаў бацька, а на самай справе Зміцер выхапіў лепшыя кавалкі зямлі, сенажаці, лесу, ды яшчэ і межавыя знакі пераставіў, пакуль туды малодшы брат з'явіўся.

Нічога і на гэта не прамовіў Аўтух. Моўчкі гарбаціўся на сваім полі, шчыраваў ад раніцы і да змяркання. Жонку ашчаджаў, не пускаў араць ці скародзіць – усё сам рабіў. Але нібы адвярнулася шчасце ад ягонай сям'і. Так атрымлівалася, што з кожным годам у Зміцера багацця прыбывала, а малодшы брат, як ні стараўся, нічога путнага не атрымліваў. Вось нібы хто закляў чорным праклёнам! Хоць ты каравул крычы – ніхто на дапамогу не прыйдзе. А Зміцер першыя год-два яшчэ неяк трымаўся, а потым махнуў рукой на такога беднага сваяка:

– Як хочаш, так і жыві, у мяне свая сям'я і свае клопаты. Не магу я больш і на цябе працаваць, і на сябе.

Калі па праўдзе, дык ён толькі так гаварыў, каб людзі не асуджалі, а на самай справе ніколі малодшаму і не дапамог.

Аўтух не надта чакаў выратавання ад некага, на сябе толькі разлічваў. Прыйдзе дамоў і за стол не садзіцца. Жонка будзе зваць:

– Чалавеча, хадзі да стала, перакусі, ты ж натаміўся... А ён адкажа, спакойна так, нібы толькі што даволі наеўся:

– А не хочацца, жонка, мне. Аддай маё малым, няхай сёрбаюць. Яны ж растуць, я і так вунь які вымахаў... Я перакусіў на полі, ты ж мне з сабою многа паклала.

– Што гэта ты, мужу? Ці можна так? Ты ж ног не пацягнеш праз пару тыдняў, сядай.

– Я лепей паляжу ды паелухаю, як вы гамоніце, мне ад гэтага на душы весялей становіцца. Не бачу я малых: з рання іду, увечары вяртаюся, а яны ж растуць...

– Ага, – павесялелым голасам пачынала гаманіць і сама гаспадыня, – яшчэ крыху, і дапамагаць стануць. Яшчэ крыху...

Неўзабаве Аўтух заціхаў, і жонка тады ўжо пакрыквала на дзяцей:

– Цішэй вы, няхай тата паспіць. Натаміўся ён, нацягаўся па полі... Заўтра зноў пойдзе. Не чапайце, не крычыце...

Так і ішла ў іх справа. Неяк аднаго разу вярнуўся дамоў Аўтух і ледзьве не плача.

– Што, родненькі, здарылася?

– Ды нічога.

– Не хавай, ад мяне ўсё роўга не схаваеш. Тыя ж дні не такі прыходзіў, а то і твару на табе няма. Скажы, то лягчэй на душы зробіцца, а так каменем тая навіна ляжыць, спакою не дае.

– I не дасць.

– Дык што здарылася?

– Сёння заязджаў на нашу ніву.

– Ну і?

Узышла збажына так, нібыта мы яе там і не сеялі. Што на галаве валосоў у лысага, столькі і каліўцаў вытыркнулася з зямлі. Зноў ураджаю не будзе. Як зімаваць будзем?.. Дзеці ж падрастаюць, а хлеба не хапае...

Змоўкла і гаспадыня, схілілася да стала – нібыта нейкую працу сабе шукае, а слёзы так і закапалі з яе вачэй. Але ж хіба слязьмі ў такой справе дапаможаш?

Так і прасядзелі амаль да поўначы. На вуліцы дождж. усхадзіўся, вецер завыў-загаласіў. Аўтух прамовіў сам сабе:

– Дождж зараз не шкодзіць. Хай зямля п'е, то, можа, і наша збажынка выправіцца.

Жонка меркавала іначай:

– Можа, якому чалавеку падарожнаму і не ў самы раз дождж...

– Ды ўжо на вуліцы цёмна. Куды там падарожнаму хадзіць? Яшчэ вочы павыбівае ці сабакі накінуцца, – адказаў гаспадар задуменна.

– Хто яго ведае, як яно людзям даводзіцца. Бывае, што і ноч у дарозе заспее, – вымавіла жанчына.

На гэта і гаспадар пагадзіўся:

– Так, здараецца і такое...

Толькі яны гэтак пагаманілі, як у аканіцу нехта стукнуў.

– Ці чуеш, чалавеча?

– Ды, можа, гэта вецер ці дождж барабаніць.Але стук паўтарыўся.

Гаспадар адчыніў дзверы і гукнуў:

– Хто там стукае? Заходзь у хату.

– Ці не пусціш пераначаваць, пане гаспадар? – I на парозе паўстала постаць старога чалавека.

– Чаму б і не. Здарожыўся, дзядулька, мабыць, прамок?

– Ніткі сухой няма на целе, зуб на зуб не трапляе. Вецер жа такі ўсхадзіўся, а я якраз з аднае вёскі выйшаў, а да вашай не дайшоў... Заўважыў агеньчык у вашым акне, дык і прышкандыбаў сюды. Вы ўжо прабачце, што патурбаваў.

– Нічога, нічога. Жонка, налі там чалавеку чаго перакусіць, можа, засталося...

Гаспадыня борздзенька кінулася да прыпека і наліла старому нішчымнай кіслай капусты.

Той паеў, перахрысціўся і яшчэ раз падзякаваў.

– I вы, відаць, не соладка тут жывяце?

– Ды вось не шанцуе нам, дзядулька, – адказаў гаспадар.

Так і завязалася ў іх гамонка. Гаспадыня лягла адпачываць, а мужчыны ўсё сядзелі. Стары прыхіліўся спінаю да печы і ўважліва слухаў Аўтуха. Калі той скончыў, то хвілін пару маўчаў, нібы задрамаў, а потым загаварыў:

– Мне здаецца, гаспадар, што ведаю я тваю прычыну. Магу і падказаць, як ад яе вызваліцца.

– Як жа?

– Табе бацька зямлю даў?

– Так.

– Яна яму ад дзеда твайго перайшла. А зямелька спустошылася. Табе трэба на іншае месца рушыць, па-новаму сеяць.

– Але куды? Грошай жа няма.

– А ты той участак, які пад лесам у цябе стаіць, не прадавай, а высечы на ляда. Выпаліш, пасееш і пабачыш: зародзіць так, што і не пазнаеш.

Так той незнаёмы чалавек параіў зрабіць, а Аўтух яго паслухаўся. I што ж вы думаеце? Закаласілася на ягоных нівах такое збожжа, як ні ў каго іншага. Неўзабаве і ён заможным гаспадаром стаў, а паселішча тое, дзе ён жыў, людзі назвалі Лядамі.

Жыў у нас тут некалі яўрэй Мардух. Нішто сабе чалавек быў, толькі надта ж да жыцця непрыстасаваны ўрадзіўся. Яго Сара, дык тая поедам мужа ела. Толькі прачнецца, а ўжо гыркоча:

– Чаго ты ляжыш?

– Яшчэ ж на двары цёмна.

– Табе і днём, лайдак, цёмна.

– Не, днём сонца свеціць, – не адчуваючы ніякай крыўды, адказваў Мардух, – тады ўжо і сляпы, па цяпле, здагадаецца, што светла...

– Ай, дурань, не пра гэта я гамонку вяду.

– А пра што ж ты толькі што мовіла?

– Кажу, што ўсе людзі працуюць, а ты ляжыш.

– Але ж цёмна, і пакажы мне зараз такога чалавека, які б ужо ў полі гнуўся ці па гаспадарцы нешта рабіў.

– Языком ты добра мянташыш. Каб так і працаваў, то і багацце ў нас было б.

Навошта нам багацце? Жыві, пакуль жывецца. Вунь Борух грошай колькі меў, то ўвесь час заснуць спакойна не мог, усё баяўся, каб не пакралі. А ўсё роўна не ўпільнаваў, зладзеі да ніткі абчысцілі. Ён пасля гэтага пакірхаў нейкі месяц і памёр. Скажы, каму ад гэтага лепей стала? Дзецям? А можа, жонцы?..

– Ты нагаворыш...

– Але ж у жыцці так атрымліваецца. Няхай той злодзей да мяне лезе, няхай. Я яго як злаўлю, то завішчыць у мяне не сваім голасам.

– Ага, так ён да цябе і палезе, каб тут час дарма губляць. Што ён у цябе займее?

Мардух сярдзіта адварочваўся да сцяны, але гаспадыня сваю справу ведала выдатна.

– Ты мне тут характар не паказвай. Збірайся ды кіруй на падворак, можа, жэрдку якую ці слупок у парадак прывядзеш, бо толькі і назвы аднае ў нас, што карчму трымаем, а на самай справе ні плота, ні агарода – нічога няма. Дзяцей толькі вунь – цэлая куча.

– Вось ты за гэта хоць дзякуй Богу скажы.

– Ага, скажы, іх жа карміць трэба, а ці ты нешта прынясеш, ці нешта дастанеш?

– Можа, і дастану. Вось толькі не шанцуе мне апошнім часам.

– Ці ж толькі апошнім? Вырастуць гэткія ж мардухі, як і ты: ні зрабіць нічога, ні падаць нічога, адно толькі – паветра псаваць...

Пасля такіх слоў гаспадар разумеў, што болей яму затрымлівацца ў хаце няма чаго, гаспадыня калі расходзіцца, дык і за каршэнь можа ўхапіць, а гэта не вельмі пажадана. У Сары рука была, не раўнуючы, як той трапкач.

– Добра, добра, я пайду, не крычы. Няхай хоць дзеці паспяць, калі мне не давялося.

– Яшчэ нехта болей за цябе спіць? Толькі гэта са смакам і робіш, толькі гэта і ўмееш. Вунь, адзін конік у нас – і таго дагледзець як след не можаш.

– А ведаеш што, Сара?

– Што? – адразу ўзняла галаву тая, бо адчувала, што гаспадар зараз нешта ляпне.

– Вырашыў я ўчора каня прадаць.

– Навошта?

– Хачу за тыя грошы купіць вала. На яго і цяжар можна большы пакласці, чым на каня, і карміць можна любой ежай, і ў начное не трэба вадзіць...

Жонка маўчала, відаць, разважала, потым падала голас:

–Давай, толькі глядзі, каб цябе не перахітрылі.

– Мяне перахітрыць, Сарачка, немагчыма.

Мардух радасны вылецеў з хаціны на двор. У той жа дзень ён павёў коніка на базар, прадаў і купіў вала: чорнага, вялікага.

Пажылі пару месяцаў з валом – нешта не надта гаспадарка ўгору пайшла, як меркавалі. Зноў замаркоціўся Мардух.

– Што не гамоніш? Што ўсё сядзіш ды сумна пазіраеш? – пытаецца ў яго Сара.

– Ды чаму тут радавацца? Бачыш жа сама – не атрымліваецца з гэтым валом у людзі выбіцца.

– Ужо па-іншаму мяркуеш?

– Ды ёсць задумка.

– Якая?

– А крычаць не будзеш?

– Не, ты што?

– Можа, і вала прадаць?

– I як жа мы, чалавеча, пасля гэтага жыць будзем? Сказаць-то ты сказаў, але ж ці падумаў? Дзяцей чым карміць, калі зямлю не апрацуеш? Яны ж у нас і так галодныя пастаянна бегаюць, трэба пра іх у першую чаргу думаць, а не пра тое, як самому бесклапотна прасядзець.

– Я ж не гаварыў такога. Болей таго, я тут сеё-тое змікіціў. Пачуеш – адразу павесялееш.

– То гавары, не цягні, а то заўсёды так: спачатку падражнішся, а потым маўчыш. Да канца ўсё дагаворвай.

– Давай прадамо вала і купім...

– Каго купім?

– Не перабівай. I купім гуску.

– Гуску? – гаспадыня выдыхнула і... гопнулася на спіну. Вялізны жывот яе закалыхаўся-забулькаў, а рукі раскінуліся шырока ўбакі. – Кажаш, гуску? I які ж навар мы будзем мець з гэтай гускі? Вол хоць воз валачэ ці саху па зямлі цягне, а з гускі што?

– Во дурніца! Да якога часу ты гэткай дурной заставацца будзеш?

– Сам такі, – адмахнулася жонка.

– Гуска ж яек нанясе, мы на іх яе пасадзім, яна гусянятак маленькіх выведзе, прадамо – вось і навар. Тады яшчэ болей можна будзе развесці. Цяпер зразумела?

– Зразумела, – не вельмі ахвотна адказала гаспадыня.

Прадаў Мардух вала і купіў гуску. Усёй сям'ёй за ёй сачылі, каб не прапала нікуды, каб якія сабакі не парвалі. Але і гэтая радасць нядоўга працягвалася. Справа ў тым, што прыспела пара сенакосу. Сам жа карчмар, як вядома, ніколі не касіў, а наймаў каго з вяскоўцаў. Так і на гэты раз. Пайшоў да суседа, і той пагадзіўся зрабіць усё за кварту гарэлкі. Толькі папярэдзіў карчмара, што не мае свайго бруса, якім касу востраць. Той запэўніў, што ў яго ёсць брус, прыйшоў дамоў, пачаў шукаць, ды дарма – так і не знайшоў. Крычыць на Сару:

– Што мне цяпер рабіць? Дзе брус узяць? Сеў, падумаў і гамоніць:

– А ведаеш што, пайду я на базар, прадам гуску і куплю новы брусок. Паспею вярнуцца да таго часу, пакуль касец прыйдзе.

Узяў гуску і паджгаў на базар. Прадаў там яе, купіў брусок і назад вяртаецца. Дарога ішла міма балаціны. Ідзе карчмар і бачыць – непадалёку качка плавае. Падумаў: вось добра, птушку заб'ю і мяса свежае будзе, а яно ж такое каштоўнае. Замахнуўся і боўць – прамазаў. Прапала і мяса, і брусок.

Прысунуўся дамоў, галаву апусціўшы, а там яго ўжо наняты касец чакае.

– Ну, дзе брусок? – пытаецца Сара. Расказаў усё Мардух. Гаспадыня закрычала:

– Сам Мардух, і дзеці твае мардухамі будуць! Селянін паспяшаўся карчмара выручыць:

– Не крычы, Сара, ёсць у мяне брусок, гэта ж я пажартаваў, не крычы.

Пайшоў касец з гаспадаром на луг, а вечарам, калі дамоў вярнуўся, жонцы весела распавядаў:

– Ой, як я сёння з гэтых Мардухоў нарагатаўся, каб ты толькі ведала... Мардухі, сапраўдныя Мардухі...

Так яно і павялося з таго часу, так і вёску нашу, дзе тая карчма некалі стаяла, Мардухамі празвалі.

Кажуць, што назва вёскі Дзяцель пайшла ад слова «дзяцельнік» – дзікая канюшына. Даўным-даўно, калі ў ваколіцах ужо жылі людзі, тут ніхто не жыў. Таму мясціны былі некранутыя, усё зарасло кветкамі дзікай канюшыны. Даведаўшыся пра гэта, людзі сталі прыходзіць сюды нарыхтоўваць сена. Некалькі дзён запар цэлымі сем'ямі знаходзіліся на прыродзе. І вельмі спадабалася ім гэтае месца.

Падумаўшы крыху, некаторыя пераехалі сюды жыць. Будаваліся. Прайшоў час і сярод бяскрайніх палёў узнікла вёска. Кожнае лета напаўняў наваколле пах дзяцельніку, таму і вёску так назвалі – Дзяцельнік. З цягам часу, каб прасцей было гаварыць, адкінулі «-нік». Засталося простае і мілагучнае – «Дзяцель».

Сустрэліся неяк хлопец і дзяўчына, моцна пакахалі адзін аднаго. Прайшло колькі часу, даведаліся маладыя, што яны – брат і сястра... Засмуціліся, загаравалі хлопец і дзяўчына, многа слёз выплакалі. Але не змаглі разлучыцца. І знайшлі адзінае выйсце: загінуць разам, кінуўшыся ў Дняпро.

Па дарозе, як беглі да ракі, ліліся ў іх слёзы. І з кожнай слязіны вырасталі жоўта-сіненькія кветачкі. Сінія пялёсткі – «брат», а жоўтыя – «сястрычка».

Людзі ведалі пра гэтае здарэнне, таму і назвалі кветкі – браткі, што значыць брацік і сястрычка.

Запісала Н. Ціханенка

Убачыць гэту расліну можна толькі вясной і толькі ў лесе. «Пятроў крыж» – расліна-паразіт, якая жыве за кошт іншых раслін. У раёне Асінторфа расце ў адным месцы – на Яленшчыне, непадалёку ад вёскі Пятрыкі.

На Дубровеншчыне існуе легенда пра гэту расліну. Аднойчы настала чорная часіна. Цэлымі вёскамі выміралі людзі – хварэлі халерай, чумой і чэмер'ю.

У адной вёсцы ўсіх, як мог, лячыў адзін юнак: падаваў ваду, карміў...

Але і яго сям'я злегла ад цяжкай хваробы. Рашыў юнак пайсці па свету і распытаць людзей, чым можна ратаваць хворых. I калі выйшаў з вёскі, убачыў трох незнаёмцаў. Плачучы, расказаў ім аб усеагульнай бядзе і папрасіў дапамогі ў падарожнікаў, якія назваліся Пятром, Паўлам і Андрэем. Яны паказалі хлопцу тры травы, расказалі, як іх трэба збіраць і што з імі рабіць... А затым падарожнікі раптоўна зніклі.

Юнак назбіраў траў і вярнуўся ў вёску. Прыгатаваў адвар з гэтых траў, напаіў усіх, хто ўцалеў. I адбыўся цуд – людзі сталі выздараўліваць. Вельмі дзякавалі яны юнаку і захацелі даведацца, хто ж параіў яму, як вылечыць іх. Расказаў юнак аб трох падарожніках... А людзі і сказалі, што з'явіліся перад ім прарокі Пётр, Павел і Андрэй, каб навучыць людзей, як перамагчы хваробы.

Юнак паказаў людзям тры запаветныя расліны. Дзве з іх ведалі ўсе – гэта аер і багун. А трэцяя расліна была незвычайная: вышынёй з далонь дарослага чалавека, сцябло тоўстае, прыкладна, як вялікі палец рукі, увесь у бледна-ружовых званочках і лускавінках замест лісця. Званочкі размешчаны разам у два рады, лускавінкі-лісцікі ружавата-бэзавыя, а сама сцяблінка іграе-пераліваецца ўсімі колерамі вясёлкі...

Прыгажосць незвычайная і вельмі рэдкая, аднак недаўгавечная, таму што цвіце гэтая цудоўная расліна толькі 7–12 дзён у маі, а затым жаўцее і поўнасцю прападае да наступнай вясны. Корань у яе белы і таксама з лускавінкамі, а высушаны – чорны. Лекавую сілу расліна мае цудадзейную. Групы раслін зверху нагадваюць крыжы. I ўдзячныя за збаўленне людзі назвалі гэтую незвычайную расліну «Пятроў крыж».

Калісьці даўным-даўно ў нашай мясцовасці жыла вельмі прыгожая і разумная дзяўчына. У той самы час у маёнтак, які стаяў у маляўнічым парку, прыехаў малады княжыч. Ён убачыў прыгожую дзяўчыну і закахаўся ў яе. Маладыя патаемна сустракаліся. Княжыч быў адзіным спадкаемцам вялікага князя.

І вось аднойчы ў месячную ноч закаханыя сустрэліся, а князь высачыў іх. Сын кінуўся да бацькі, прасіў абвянчаць яе з любай. Але князь на наступны дзень выехаў у Вільню разам з княжычам. Больш дзяўчына не бачыла свайго каханага. Яна прыходзіла на тое месца, дзе калісьці сустракалася з любым, каб паплакаць. Ёй хацелася адвесці душаньку, успомніць, як яна бачыла княжыча апошні раз.

Слёзы ручаямі ліліся з яе вачэй і зліваліся ў рачулку. Ад гора і слёз дзяўчына аслепла. Цяпер там б'е крынічка, а вада ў ёй крышачку салёная. Гэта слёзы дзяўчыны. І па сённяшні дзень сустракаюцца на тым месцы ўжо другія маладыя, іншае пакаленне.

Шмат гадоў назад на месцы, дзе цяпер знаходзіцца вёска Станіславова, стаяў прыгожы палац. Вакол яго быў цудоўны парк, у якім расло многа кветак і рэдкіх парод дрэў і кустоў. Сярод парка выдзялялася сажалка, у якой вада чыстая-чыстая, празрыстая. І раслі ў ёй белыя і жоўтыя лілеі. За ўсім гэтым глядзеў хлопец-садоўнік – прыгожы, дужы, высокі, як дуб магутны.

А ў князя была слаўная дачка. Яна гуляла падоўгу каля сажалкі, сядзела на беразе, спявала песні. Яе ж і заўважыў садоўнік. Прыглянуліся яны адно аднаму, пакахалі. Часта сустракаліся яны, а потым рашылі пажаніцца.

Каб не зганьбіць свайго роду, князь вырашыў пакараць дачку і парабка. Хлопца загадаў забіць. А дачка не магла перанесці разлуку з каханым і ўтапілася ў сажалцы. Прайшоў час, а на беразе вырас маленькі дубок. Цяпер ён высокі, магутны дуб – напамінак пра каханне і неразлучнасць.

Сёння сажалка ўжо не такая вялікая, высахла, а дуб – высокі, магутны.

Цудадзейная крыніца каля вёскі Валькава

Знаходзілася каля вёскі Валькава крыніца. Незвычайная. Вада зімою ў ёй не замярзала. А якая смачная яна была! Улетку сцюдзёная, а зімою, калі мароз быў больш за дваццаць градусаў, вада была не вельмі халодная. Дзівіла ўсё гэта людзей з навакольных вёсак. Спрабавалі яны разгадаць таямніцу крыніцы, але не здолелі.

Пачысціць крыніцу ніхто не мог. Калі хто спрабаваў гэта зрабіць, то вада ў ёй станавілася мутнай, бруд не асядаў да таго часу, пакуль крыніцу не пачысціць адна жанчына. Марыляй яе звалі. Тады вада ў крыніцы зноў станавілася празрыстай, светлай. Памерла Марыля. Пачысцілі людзі крыніцу, але не стала вада ў ёй светлай, прыдатнай для піцця. Забыліся людзі на крыніцу. Сцежкі да яе зараслі травою, а сама яна знікла, толькі роў ды паглыбленні ў зямлі засталіся.

Цудадзейная крыніца ў Кіраёве

Цудадзейная крыніца ёсць у Кіраёўскім гаі. Кажуць, вада ў гэтай крыніцы жыватворная: хворым вяртае здароўе, слабым сілу дае. Некалі, вельмі даўно, жыў у гэтай мясцовасці пан. Быў ён вельмі сквапны, заўсёды нечым незадаволены. А ўладанні ў яго былі вельмі багатыя: лес, лугі, палі, якія слаліся да самага Дняпра. Ля крыніцы, якая бруіць паміж узгоркаў, часта наладжваліся кірмашы. Ды і ў розныя святы збіралася сюды вельмі многа народу, асабліва на адзінаццатую пятніцу пасля Вялікадня: простыя сяляне і са смаленскіх зямель, і з магілёўскіх, нават з Кіева – хто пехатой ішоў, хто на падводах.

Так многа было людзей, што падводы спыняліся на панскіх лугах. Частка засеянага незнарок вытоптвалася, бо не хапала месца, каб навязаць коней. Пан ад злосці аж зелянеў. I вось аднойчы загадаў сваім служкам закідаць крыніцу камянямі і жвірам.

Закідалі крыніцу, зверху насыпалі гару жвіру. Прайшло нямнога часу, і крынічка прабілася з-пад цяжкай ношы, ажыла, набралася моцы. А пан аслеп. Бог пакараў.

Запісала Н. Ціханенка

Зялёнае возера, што туліцца паўночна-ўсходней Асінторфа, раней называлі «Чортава вока». Яно ідэальна круглай формы, знаходзіцца ў глыбокай круглай свідравіне з рэзка абрывістымі берагамі. Ушчыльную падыходзіць да возера суцэльная сцяна непраходнага раней, а цяпер прарэджанага лесу. 3 абрыву возера напамінае сваім мігаценнем люстра. Бераг возера гразкі, так што падысці амаль немагчыма. У вадзе возера нічога не расце і нішто не жыве. На возера не садзяцца ні качкі, ні гусі... Пажывіцца тут няма чым – возера пустое.

Ходзіць легенда аб тым, што на месцы, дзе цяпер знаходзіцца Зялёнае возера, некалі стаяла царква. Аднойчы з неба на яе ўпала штосьці агромніста-вогненнае. Царква знікла, а круглая варонка, што ўтварылася на яе месцы, запоўнілася вадой. Так утварылася незвычайнае і таямнічае возера, якое людзі назвалі «Чортава вока».

А яшчэ гавораць, што на месцы Зялёнага возера сапраўды стаяла царква, але на яе нішто не звальвалася. Проста аднойчы зямля нібы расступілася і паглынула царкву. На яе месцы з'явілася незвычайнае возера. Ніхто не можа дастаць у ім дна. Вада зімой тут не замярзае, нішто тут не водзіцца. Толькі старажылы расказваюць, што яснымі начамі перад вялікімі царкоўнымі святамі, можна пачуць званы, гук ад якіх зыходзіць з азёрных глыбінь.

Шэкі

З далёкага дзяцінства памятаецца такі выпадак. Мы, дзеці, сядзелі на печы, бо была зіма, было вельмі холадна. Да нас у госці прыйшла бабуля Ганна, сваячка нашай маці. Хацела пачаставаць нас нейкімі ласункамі, а мы, такія ўсе палахлівыя, сталі хавацца. Бабуля засмяялася і сказала: «Ну, сапраўдныя шэкі».

Яна доўга гасцявала ў нас той зімой. Прывыкшы да бабулі, неяк запыталі, чаму назвала тады нас шэкамі.

Аказваецца, першыя людзі, якія пасяліліся ў гэтым месцы, былі як адшэльнікі. Жылі яны на ўскрайку лесу, нібы прытуліўшыся да яго. Стараніліся людзей. Усё ў іх было па правіле: «Ш – ш – ш... абы ніхто не чуў і не бачыў». Здавалася, што баяліся ўсяго і ўсіх тыя пасяленцы.

Пасельшча тое так і назвалі – Шэкі. І сапраўды, чуецца «адш – ш – шэльнік». Магчыма, гэта так і было, бо калі паназіраць за нашымі вяскоўцамі і параўнаць з жыхарамі наваколля, то, сапраўды, нашы асцярожныя, недаверлівыя, жывуць самі па сабе.

Запісаў В. Субоцін

Нядобрай славай здаўна карысталася багна вялікага Асінаўскага балота ў наваколлі Асінторфа і Арэхаўска, зараз амаль поўнасцю асушанага. Сярод яе быццам непраходнай дрыгвы існавалі толькі рэдкія невялікія пасяленні. Адным з іх быў так званы Юр'еў востраў, на месцы якога зараз размешчаны цэнтральны пасёлак Асінторф.

Існуе легенда аб тым, адкуль у вострава такое імя.

Было гэта ў часы прыгоннага права. За непакорнасць жорсткі мясцовы памешчык вырашыў пакараць маладога селяніна Юрыя. Доўга білі хлопца слугі памешчыка, потым па загаду гаспадара акрываўленае цела прывязалі да хуткай кабылы, пусціўшы яе прама ў дрыгву. Але Юрыю пашанцавала. Нядоўга таскаў яго конь. Зацапіўшыся за карэнні, парвалася вяроўка. Апрытомеўшы, хлопец з галін і трасніка змайстраваў маленькі плыт, на якім переправіўся на востраў сярод балота.

Жорсткую расправу над Юрыем назірала яго каханая. Калі конь вярнуўся з абарванай вяроўкай, дзяўчына пайшла на балота шукаць свайго каханага. Доўга шукала і звала яго. Толькі праз некалькі дзён, амаль згубіўшы надзею зноў убачыць Юрыя жывым, пачула дзяўчына мелодыю любімай песні, якая ляцела з боку вострава. Гэта, пачуўшы дзяўчыну, граў для яе каханы на трасніковай дудачцы. Хутка на востраве апынулася і дзяўчына.

Пра лёс закаханых з часам дазнаўся і памешчык, але балотная багна зрабіла востраў непрыступным. Толькі зімой, калі пякучы мароз скаваў непрахадзімае балота, гаспадар вырашыў усё ж паймаць бегляка. Ён рушыў праз балота на кані разам з вернымі слугамі. Але лёд праламаўся, і памешчык разам з канём праваліўся ў багну. Памятаючы аб яго жорсткасці і баючыся за свае жыцці, слугі не сталі ратаваць былога гаспадара. Юрый жа застаўся гаспадарыць на востраве, які з тых часоў сталі называць яго імем.

Лёс селяніна Юрыя ў іншай легендзе складваўся не так спагадна.

Сам Юрый – немалады селянін. Адзінай карміцелкай вялікай сям'і была вузкая палоска зямлі. Дастаткова было праліта на ёй поту, але хлеба ні Юрка, ні дзеці яго не елі. Падрасталі яго сыны. Батрачыў ён з імі, але нават са старымі даўгамі не мог разлічыцца Не вытрываў селянін і збег ад памешчыка. Пасяліўся Юрый са сваімі сынамі на невялікім востраве сярод бязмежных балот і быў амаль год недасяжны, бо дабрацца сюды з-за непраходнай багны было немагчыма.

Зімой, калі маразы скавалі дрыгву, памешчык у суправаджэнні слуг пранікнуў да Юрыя. Але беглы прыгонны са сваімі сынамі пабілі пана са слугамі, прывязалі іх да саней і пусцілі каня. Памешчык не дараваў Юрыю з сынамі такога «жарту». Улады захапілі непакорных сялян, судзілі і адправілі ў ссылку ў далёкую Сібір.

С цягам часу ў гэтых мясцінах пачалі сяліцца людзі, а востраў сталі называць у гонар селяніна Юрыя – Юр'евым востравам.