Было гэта ў старадаўнія часы. У аднаго бацькі расло трое сыноў. Двое, як ён сам усім казаў, разумнейшых, а адзін – дурнейшы. Чаго так павялося? Хто ж яго ведае. Вось нечага неўзлюбіў бацька свайго малодшага, як толькі што якое, то адразу ж крычаў:

– А, гэтага дурня слухаць... Адкуль у ягонай галаве розум?

Маці ўступалася за малодшага, старэйшыя браты – таксама, а вось бацька і чуць пра нейкую там памылку не жадаў. Як разыдзецца, дык усіх адмалаціць мог толькі з-за аднаго слова, якім імкнуліся пахваліць незаслужана пакрыўджанага хлопца.

Звалі сыноў Мікіта, Алесь і Якаў, бацьку – Антось, а матулю – Надзея. Так і жыла гэтая сям'я. Ужо і парадак такі завёўся – здарылася нешта благое ці ў нечым не пашанцавала – вінаваты Якаў. Як ты ні круціся, як ні апраўдвайся, ніхто з цябе абвінавачвання не здыме. Ды ён і сам прызвычаіўся. Крычыць на яго бацька, а хлапчына галаву апусціць, каб ніхто не бачыў, што слезы на вочы набеглі, і маўчыць цярпліва. Малы быў, то мог і па галаве атрымаць кулаком, але калі яму стала амаль двадзесяткі гадоў і вырас ён магутным хлопцам, то на спробу бацькі ўгрэць яму ў каршэнь ціха прамовіў:

– А гэтага не трэба, тата, стрымлівайся, бо ў мяне таксама здароўя воз...

Гаспадар крутнуўся па хаце і закрычаў:

– Чуеце? Ён жа бацьку пагражае!..

Старэйшыя сыны маўчалі і рабілі выгляд, што не чулі слоў брата, а гаспадыня сказала:

– Сам вінаваты. Усё чапляешся, чапляешся, дзе-небудзь ды на сук і напорашся...

– Самы старэйшы з сыноў, нібыта неўзнарок, дадаў:

– На яловы...

Бацька выскачыў на двор і пачаў спаганяць злосць на сучцы, якая лянотна адпачывала пад грушай.

Сям'я невялікая, дзеці дарослыя, усе працуюць, як тыя валы ўпрогшыся, а хлеба на кожны дзень не хапала. Таму хлопцы глядзелі ды распытвалі, дзе якую працу знайсці, капейку-другую зарабіць, тады можна было б лягчэй дыхнуць. Праўда, такое здаралася надзвычай рэдка, бо бедных было многа, а багатых, тых, хто наймае, малавата.

Аднаго разу прыйшоў да Антося бацюшка, які жыў у суседняй вёсцы і там жа, у царкве, службы свае правіў. Пагаварыў з гаспадаром спачатку, як мае быць, пра ўсялякія навіны, а потым запытаўся:

– Можа, чалавеча, ты аднаго са сваіх сыноў да мяне ў работнікі аддаў бы?

– А чаму ж і не, бацюшка.

– Мы старгаваліся б... Я нічога не пашкадую, толькі пры адной умове: працаваць будзе сумленна, як на сябе...

– У гэтым можаце не сумнявацца. Мае заўсёды шчыра працуюць. Вось толькі малодшы,– пачаў было Антось, але зразумеў, што словы будуць не да месца, і супакоіўся.

– Дай тады Мікіту, старэйшага. Дамаўляемся на год. Пяць пудоў жыта і дзесяць рублёў грошай. Заўтра няхай і прыходзіць. Па руках, гаспадар?

– Па руках, бацюшка.

– То тады я пайду, дома работніка буду чакаць. Бацюшка паклэпаў, а гаспадар ледзьве ад радасці неспяваў. Гэта ж трэба, так пашэнціла, ды і не шукаў – дахаты прыйшлі.

Раніцай Мікіта паджгаў да бацюшкі. Ідзе, а з галавы не выходзяць Алеськавы словы:

– Братка, глядзі там, каб сабакі не парвалі, бо ў бацюшкі іх, можа, штук пятнаццаць.

– А ты адкуль ведаеш?

– Ды мы з хлопцамі часта ягоны сад трыбушым. Маці пачула іхнюю гаворку і кажа:

– Не бойся, сынок, я табе зараз замову адну прашапчу, то ты, калі будзеш да падворка падыходзіць, прашапчы яе тры разы, тады ніякі сабака да цябе і блізка не падыдзе. Слухай уважліва: «Сабачка маленькі, нарадзіўся сляпенькі, век у лазні не быў, нават духу таго не чуў, каб ты гэтаксама ніколі не чуў і не бачыў мяне».

Зараз Мікіта і шаптаў гэтую замову, спяшаючыся паўтарыць тры разы, бо бацюшкаў падворак быў ужо зусім блізка.

Чорныя дні пачаліся для хлопца. Замест таго каб пазнаёміць, расказаць, што да чаго, накарміць, бацюшка адразу пагнаў яго працаваць.

I пайшло. Цэлы дзень Мікіта шчыруе, напрыклад, на полі – арэ. Прыедзе, а гаспадар дасць яму хлеба з вадоюі загадвае:

– А зараз, чалавеча, трэба коней на начное гнаць. Збірайся, там і адпачнеш, дома няма чаго болей рабіць.

3 начлега прыйдзе Мікіта, а бацюшка ўжо на нагах, бегае ды на іншых работнікаў пакрыквае, але і гэтага незабывае:

– Пакуль сняданак, то бяры, чалавеча, жорны ды змялівось гэты кораб...

А ў тым корабе, можа, пуды тры. I пакуль справу не зробіш – не накорміць, будзе стаяць ззаду і ўсё гугнявіць, што дрэнна працуеш.

Перакусіш, а пасядзець магчымасці не надарыцца, бо бацюшка ўжо да сябе кліча і кажа, куды на дзень падавацца і што да вечара зрабіць.

Хоць і быў Мікіта здаровы ды працавіты, але адчуў, што болей не вытрымае. Спаць жа – не спіць, есці – не есць, адпачываць – не адпачывае. Адкуль тая сіла возьмецца, каб усю бацюшкаву працу парабіць?

Неяк прамучыўся тры месяцы. Схуднеў хлапчына, што і не пазнаць. Падышоў неяк да бацюшкі і папрасіўся, каб дамоў адпусціў, з роднымі пабачыцца закарцела. Але той і чуць не пажадаў:

– Чаго хадзіць, калі працы гэтулькі? Адпачні пару хвілін ды ў лес кіруй.

Тады вырашыў Мікіта ўцякаць. А бацюшка ж таксама не дурань быў, прадбачыў такі паварот справы і напярэдадні з работнікам адносна гэтага гамонку вёў.

– Хто ад мяне ўцякае, таго я ўсё роўна даганяю і бязлітасна караю. Хай ведаюць, што дамова ёсць дамова.

Але Мікіта не мог болей трываць, падабраў цямнейшую ноч і пабег. Ды трэба ж было такому здарыцца – забыўся прашаптаць матуліну замову. Каб не гэта, то можа, усё ў парадку было б, а так... Толькі ён да лесу дабег, толькі сабраўся адпачыць, як накінуліся на яго сабакі. Што яны з чалавекам зрабілі! Парвалі не толькі вопратку, але і цела так, што на ім жывога месца не засталося. На тым грудочку і пакінуў бацюшка ўцекача, а сам дамоў вярнуўся. Згінуў бы, відаць, Мікіта, каб не пашанцавала: якраз сяляне на вазах ехалі і бачылі ўсю справу, дык не пакінулі хлапчыну, прывезлі да бацькоў.

Як убачыла матуля, што з яе старэйшым сынам стала, то ўголас загаласіла, застагнала, стала бацюшку праклёнам праклінаць. Антось жа толькі спахмурнеў і ўсё нешта сам сабе бубнеў пад нос.

На другі дзень, з самае раніцы, той бацюшка ўжо ў іхняй хаціне сядзеў і як ні ў чым не бывала гаманіў:

– Што ж гэта, Антоська? Мы дамовіліся, па руках ударылі, а ён збег. Толькі тры месяцы адпрацаваў, а яшчэ дзевяць засталося. Давай мне другога сына на ягонае месца.

Пачула гэтыя словы гаспадыня і схапіла бацюшку за грудкі:

– Зараз я табе пакажу другога сына. Зараз ты ў мяне зведаеш, чорт даўгагрывы!

Ледзьве выпіхнуў яе Антось за дзверы, а сам пагадзіўся Алеся да бацюшкі на тыя няшчасныя дзевяць месяцаў адправіць. Мікіта на лаве стогне, а бацька так усё павярнуў, хацеў паказаць, што менавіта ён усяму галава.

Алесь супакоіў матулю і Якава:

– Нічога, усё добра будзе, не хвалюйцеся. Ці ж мне да працы прызвычайвацца. Дый усяго дзевяць месяцаў.

– Глядзі, сыночак, – плакала матуля, – глядзі, каб і з табой ліха не здарылася. Не забывайся пра тое, чаму я вас вучыла...

Якаў таксама падвучваў брата:

– Ты не спяшайся, трывай да апошняга. А ведаеш што, давай лепей я за цябе туды пайду. Я ж намнога здаравейшы, ды і плакаць па мне так не будуць.

– Што ты, братка, кінь дурное. Ты тут за матуляй ды за Мікітам прыглядвай. А на бацьку не сярдуй...

Так пагаманілі перад дарогай, і Алесь пакіраваў да бацюшкі. Сустрэлі яго гэтак жа, як і старэйшага брата. Бедны хлопец думаў, што патрапіў некуды ў іншы свет, – так яго прыціскалі ды патрабавалі выконваць самыя розныя загады. Толькі і хлапчына трапіўся не слабы. Бацюшка і той пачаў надзею страчваць, што давядзе парабка да такога стану, калі той не ўтрымаецца і кінецца бегчы. Ні спаць, ні есці лішняга не даваў жа, а той усё ходзіць і ходзіць, нібы заведзены, і на ўсё толькі адказвае:

– Ага, зараз зраблю, зараз. Няма чаго хвалявацца, гаспадар, праца гэтая не застанецца.

I сапраўды, не заставалася. Бацюшка на сваю жонку ўжо пачаў пакрыкваць:

– Можа,ты што прыдумаеш такое, ад чаго ў яго сіла хутка спадзе?

А той жонцы Алесь з першага погляду спадабаўся. Ды і сама яна была жанчына ў самым саку. Таму ў адказ на прапанову мужа ажно затрымцела:

– Ужо я яго, галубочка, давяду да такога стану, што ён ні рук ні ног не здолее пасунуць, не хвалюйся. Толькі аб адным прашу – не перашкаджай.

– Добра, – пагадзіўся гаспадар, – рабі ўсё, як сама ведаеш...

I гаспадыня пачала ўсюды суправаджаць Алеся. Куды ён ні ідзе, то і яна побач, куды ён ні едзе, то і ёй, аказваецца, якраз туды трэба. Дзён праз колькі дасягнула свайго, але пакуль што не таго, чаго хацеў яе муж. Цяпер яны ўжо заязджалі не на поле, а ў які-небудзь лясок і там мілаваліся. Натомяцца, дык жанчына і мовіць:

– Я тут, на возе, адпачну, пасплю крыху, а ты, Алеська, папрацуй, каб бацюшка не здагадаўся.

Той надта не задумваўся і ляцеў на працу. Там як находзіцца, натоміцца, то ледзьве назад да возу цягнецца, а гаспадыня ўжо адпачыла, і ёй зноў хочацца любошчамі займацца. Спачатку хлопец радаваўся, а потым узмаліўся, каб гаспадыня пакінула яго ў спакоі ці дала перадыхнуць. Але тая адразу закрычала:

– Яшчэ раз такое пачую, дык пайду і мужу скажу, што ты мяне згвалціў...

Куды тут дзецца пасля такой пагрозы? Нікуды. Трэба рабіць так, каб бацюшка не даведаўся і з працы не прагнаў, бо амаль паўгода працаваў жа. Шкада ўсяго: і зняваг перанесеных, і сілы патрачанай. Таму маўчаў Алесь, а гаспадыня па-свойму рэй вяла.

Недзе праз тыдзеньзразумеў парабак, што ўсё роўна нічога не атрымаецца, нестае ўжо сілы. Паехаў ён у поле араць, і гаспадыня, як звычайна, з ім. Сядзіць сабе на возе, раскірэчыўшыся, ды гулліва прапаноўвае:

– Не едзь на поле, давай спачатку ў кустоўе звернем... Не ўтрываўся парабак, ухапіў пугу і давай яе палыскаць. Як завішчэла жанчына, як закрычала, але ўцякаць не здагадалася, толькі на возе пакручвалася. Алесь раз'юшыўся і не ўбачыў, адкуль бацюшка з'явіўся, ды не адзін, а з сабакамі. Як загарлае ён:

– Вазьміце яго! Кусі!

Але і хлопец не дурань. Ухапіў ладны цурбалак, які на ўсялякі выпадак заўсёды ў возе ляжаў, і давай адбівацца. Палову тых сабак на смерць пабіў, але і яму дасталася: пакусалі сабакі моцна. На развітанне Алесь лупянуў тым цурбалкам гаспадыню па азадку і пайшоў дамоў. Ледзьве дацягнуўся. Убачылі яго матуля з Якавам, кінуліся абмываць ды перавязваць, а самі распытваюць:

– Што здарылася?

Хлапчына расказаў усё падрабязна, а калі матуля пабегла ў хаціну за чыстымі анучамі, каб цела перавязаць, то шапнуў брату:

– Ён заўтра па тваю душу прыйдзе. Запамятай адно – бойся ягонай жонкі. Страшная жанчына. Сваё сіло як расставіць, то потым з яго бачыш, якое выйсце...

Раніцай бацюшка ўжо гаманіў у Антосевай хаце:

– Што гэта ў цябе, чалавеча, такія хлопцы нявытрыманыя? Усяго тры месяцы засталося, а ён узяў ды во што нарабіў... Сабак палову перабіў, жонку скалечыў...

– Каб не бацька, дык я зараз і цябе скалечыў бы, – данеслася з кута.

Гаспадару з бацюшкам давялося на ўсялякі выпадак падацца за дзверы.

– Калі ўжо такое здарылася, то аддавай мне на тры месяцы свайго малодшага, Якава, – запрапанаваў госць.

Самае дзіўнае, што гаспадар з радасцю пагадзіўся:

– Гэтага забірай. Можаш і на паўгода.

– Хопіць яму і трох месяцаў.

Заплакала матуля, засумавалі браты, бо ведалі, куды малодшы накіроўваецца, і кожны па-свойму прасіў яго, каб асцерагаўся. А бацька... Бацька нават і блізка не падыходзіў, быццам бы яму і справы не было да гэтага сына.

Развітаўся Якаў і пайшоў. Бацюшка як убачыў яго, дык ажно прысвіснуў: перад ім стаяў сапраўдны волат. Гаспадыня хоць і войкала, але таксама паглядала з замілаваннем. Вырашылі яны і гэтага работніка загнаць. Калі Якаў выйшаў у двор, жанчына і кажа:

– Давай з самага пачатку ўдваіх яго абходжваць, ён тады доўга не вытрымае...

3 раніцы гаспадар загадаў парабку ехаць у поле. Гаспадыня шусь у воз і сядзіць у задку, быццам бы так і трэба. Ад'ехаліся за вёску, яна і гамоніць:

– Ты не едзь адразу ў поле, а давай коніка ў кустоўі прыпынім ды лепей пазабаўляемся...

Хлапчына паслухаўся, звярнуў з дарогі, з'ехаў у кустоўе, а там выразаў ладную папліску і давай лупцаваць гаспадыню:

– Дык гэта я з табою павінен забаўляцца, карыта ты разлезлае?!

Лупцаваў, пакуль не стаміўся, потым сеў побач з ёю і кажа:

– Я паеду араць, а ты цягніся дамоў. I запомні – гэта табе адплата за Алеську, а будзеш лезці, яшчэ і за сябе дам.

Сабраўся і паехаў. Жанчына ледзьве дамоў дабралася і расказала бацюшку пра ўсё. Той ажно войкнуў. Але да чаго тут прыдрацца? Парабак спраўна працуе.

Аднаго разу загадаў ён ехаць у лёс і насекчы дроў.

– А дзе ваш лес, бацюшка? – пытаецца Якаў.

– Ды дзе вокам ні кінеш, там мой і стаіць. ПаехаўЯкаў. Пад вечар гаспадар выйшаў з хаты і закрычаў з адчаю:

– Хто гэтулькі хмызняку навазіў ды двор з усіх бакоў абклаў?

–Вы ж самі сказалі, дзе вокам ні кінеш, там ваш лес і ляжыць. Дык я, каб болей навазіць, з бліжэйшага сек...

Што было казаць злыдню? Толькі і крыкнуў:

– Бяры каня і вазі салому, каб было чым насцілаць! Якаў паехаў. Да ночы ўвесь двор саломай заваліў.

Бацюшка нечага хацеў было вылезці, дык крычаць давялося, каб з хаціны выпусцілі.

Раззлаваны гаспадар узяўся на ноч печ паліць, ды забыўся, што ў двары поўна саломы. Вытапіў, а галавешкізасталіся. Палеглі спаць спакойна, а пад раніцу пачулі крыкі:

– Пажар! Пажар!

Усхапіліся ўсе, глядзяць, ажно і праўда – палаюць іхнія будыніны. Схапіў гаспадар грошы, якія ў чыгунку хаваў, а гаспадыня – пару падушак, запрог пару коней і крыкнуў:

– Уцякайма ад гэтага парабка, бо дзе ён, там вялікае гора і не будзе нам выратавання!

Улупіў гаспадар па конях, а тыя як панеслі! Азірнуўся назад і ледзьве не заплакаў: іх верхам на стаенніку даганяў Якаў і гукаў:

– Не спяшайцеся, я ж вам яшчэ не адпрацаваў! Не спяшайцеся!

– Каб ты згарэў, дурань! – злосна адказаў бацюшка, а жонка «адстрэльвалася» буйнымі дулямі, якія па-майстэрску круціла, трасучыся ў вазку.

Хітры Якаў надта блізка не пад'язджаў, але і не адпускаў ад сябе далёка ўцекачоў. Спецыяльна так рабіў, каб як мага далей адагнаць.

Бацюшка, такім чынам, глядзеў не на дарогу, а ўсё гнаў коней і азіраўся, не заўважыў, як збіўся са шляху і вылецеў на круты бераг ракі. Толькі і паспеў крыкнуць з адчаю:

– Дзяр-ж-ы-с-я...

Бухнуў воз з кручы ў раку і ўтапіўся, а разам з ім і ўся сквапная сям'я. Якаў пастаяў крыху на беразе, паглядзеў, як разыходзяцца кругі па вадзе, плюнуў і павярнуў назад. Але тое апошняе бацюшкава слова «дзяржыся» засталося на зямлі. Крыху пазней тут стала паселішча, якое і назву ад яго займела, праўда, перайначаную, відазмененую – Дрыса. А Верхнядзвінскам горад ужо за савецкім часам стаў.

Існуюць дзве версіі адносна паходжання назвы нашай вёскі.

Паводле адной легенды, даўным-даўно, калі яшчэ, можа, і прыгону не было, а ўсе людзі як родныя браты жылі, пачалося рассяленне плямёнаў. Гэта ж вы ведаеце, што з адной сям'і ўсе людзі на нашай зямлі пайшлі. Было ў бацькі спачатку два сыны, а ў тых сыноў ужо ажно па дванаццаць дзяцей. Ведама ж, такім вялікім гуртам у адным месцы жыць цяжка, бо і ежы недастаткова, і зямлі не хапае. Таму пачалі рассяляцца нашы далёкія продкі недзе ўжо ў трэцім ці чацвёртым калене. Спачатку ішлі на невялікія адлегласці, паселішчы стаялі побач, а потым – усё далей і далей. Ужо і варагаваць пачыналі. Праўда, на першым часе не біліся, але потым, калі з'явіліся багатыя і бедныя, то зведалі, што такое бітвы і сечы. Ды што тут казаць, калі яны і да нашага часу не заціхаюць.

У адной вялікай сям'і быў самы малодшы брат, і звалі яго Сар'ян. Чаму менавіта так – не ведаю. Мне так казалі, я вам так і пераказваю. Дык вось гэты Сар'ян, калі ажаніўся, атрымаў ад свайго бацькі толькі невялікую лапінку зямлі. Як быў малады ды дзяцей не было, то здавалася, што і на ёй можна пратрымацца. А як пачалі нараджацца дзеці, як сталі прасіць есці... Жонка ўсё часцей прасіла мужа:

– Схадзіў бы ты, Сар'янка, на паляванне. Трэба ж нешта прыкусіць, неяк далей жыць.

У першыя гады Сар'ян да паўдня якую касулю ці дзіка ўпалёўваў, а потым стала горай – здабыча нялёгка давалася ў рукі. Ужо і да вечара даводзілася бегаць па лясах ды барах. Каб жа толькі бегаць, а то ж і сляды шукаць, жывёл дзікіх з лежбішчаў узнімаць... Позняй ноччу вяртаўся чалавек дамоў і падаў амаль як нежывы, голасу падаць не мог – гэтак стамляўся.

Аднаго разу пайшоў ён у лес і да самага вечара па сцяжынках блукаў, у самыя глухія мясціны забіраўся, але так і не натрапіў на звера, якога можна было б падстрэліць з лука ці забіць кап'ём.

Тым часам і ноч прыспела. Спачатку хацеў сунуцца дамоў, ды перадумаў. Куды ісці, калі рукі пустыя. Сям'я ежы чакае, а што ён ім прынясе? Таму пахадзіў да самага змроку, а потым знайшоў нейкі выварацень, забіўся пад яго і пастараўся заснуць, каб з самае раніцы ісці паляваць далей, а раптам пашанцуе.

Прахапіўся на досвітку і бадзёра пакрочыў па сцяжынцы. Да самага полудня нічога істотнага не траплялася, толькі недзе ў другой палове дня забіў невялічкую касулю. 3 ёй і пайшоў дамоў.

Пасярэдзіне невялічкай паўзямлянкі ледзьве тлела вогнішча. Дзеці спалі, жонка таксама, змарыўшыся, правалілася ў глыбокі сон. Паціху распаліўшы агонь, Сар'ян пачаў падпякаць мяса. Пах смажаніны абудзіў усіх членаў сям'і. Дзеці радасна заварушыліся і падаліся да бацькі. Толькі недзе пад раніцу яны зноў ляглі спаць. Сар'ян не мог адразу заснуць і, назіраючы за тым, як сытыя дзеці, нібы медзведзяняты, ціснуліся адно да другога, з сумнай усмешкай прамовіў, звяртаючыся да жонкі:

– Нешта не падабаецца, родненькая, мне на гэтым месцы...

– Чаму?

– Хто яго ведае, але не падабаецца, і ўсё.

– Можа, так проста, стаміўся. Галодны ж быў, ноч пад вываратнем праляжаў, здарожыўся. Праз дзень-другі пройдзе.

– Каб жа так, а то нешта грызе пад сэрцам...

– Супакойся.

– Я ўжо супакоіўся, бо думаю пра гэта даўно, проста табе не гаварыў. Баяўся, што няправільна мяне зразумееш.

– Гавары, у чым справа, не цягні, а то толькі мяне мучыш.

– Чаму я цябе мучу?

– Мне ж таксама баліць, а раптам...

– Надумаў я пакінуць гэтую мясціну. Вось і ўсе навіны. Даўно думаў і ўсё ж вырашыў.

– Чаму ж ты, Сар'янка, так вырашыў? Зямля ж бацькоўская, памятаеш ты пра гэта?

– Усё я добра памятаю, але...

– Што?

– Заселена гэтая зямелька густа, куды ні паткнешся – усюды людзі. Думаеш, чаму я ўчора не вярнуўся? Таму, што звяроў мала стала. Дзе павыбівалі іх, а дзе яны самі жыць падаліся ў іншыя лясы ды балоты. Трэба шукаць такую мясціну, дзе людзей паменей, дзе зямля вольная, і там пускаць свае карані...

– Боязна, Сар'янка. Тут мы ўсё навокал ведаем, нас усе паважаюць, а там... А раптам там значна горай будзе? Каб жа толькі самі, а то і дзеці ж...

– Менавіта з-за дзяцей я на такое і іду. Яшчэ год-два, а потым тут на ежу нічога і не знойдзеш. Якія надзелы я сынам раздам, калі ў самога зямлі той – за дзень два разы абыдзеш? Ці думала ты пра гэта?

– Не, родненькі, не думала, толькі ты не злуйся.

– Чаго мне злавацца? Хіба ты ў нечым вінавата перада мной ці перад нашымі дзецьмі?

– I калі ты надумаў перабірацца?

– Вось дачакаемся вясны і пойдзем. Трэба, каб добра падсохла, воды сышлі, бо праз рэкі-ручаіны надта не находзішся. Збяром нажытак, пакладзём на вазы, запражом валоў і падамося шукаць лепшай долі ды вольнай зямлі...

– Як скажаш, чалавеча, так і зробім. Дачакаліся яны, калі снягі сышлі, калі рэчкі абмялелі, сабралі сваё невялікае дабро, паклалі на вазы, запрэглі валоў і паехалі. Валы ж, ведама, спяшаюцца, як мокрае гарыць. Крок-другі ступяць, азірнуцца, пастаяць і далей. Так і ехалі. Не адзін дзень, не два. Дзеці дык тыя ад радасці не ведалі, што і рабіць, бо для іх усё навокал было новым, незвычайным, непаўторным. Толькі і чулася:

– Тата, што гэта?

– Мама, а гэта што?

Тыя нават адказваць не паспявалі.

Недзе праз месяц Сар'ян з палёгкай сказаў:

– Тут ужо вальней. Людзей значна меней, а звяр'я-птаства ўсялякага болей. Але мы яшчэ далей паедзем.

Яшчэ тыдні два прабіваліся наперад. Аднаго дня спыніліся на высокім грудочку. Побач працякала рэчка, быў луг і лес.

– Вось тут, дзеці, і жыць станем.

Ад таго Сар'яна і пайшла наша Сар'я.

Паводле другога падання, некалі на сучаснай тэрыторыі вёскі жылі вольныя земляробы, якія падчас войнаў выступалі наёмнікамі ў паходы. Іх называлі сар'янамі (воіны-наёмнікі), а само паселішча мела назву Сар'я.

Здарылася гэтая гісторыя вельмі даўно, тады, калі новую, хрысціянскую, веру ўводзілі ў нашых мясцінах. Жудасная яна, жахлівая, але што ўжо зробіш. Усё гэта трэба было людзям перажыць, вытрымаць, перанесці. Божачка міленькі, колькі такое бяды-злыбеды выпадала на долю нашых продкаў…

Тут, дзе зараз наша вёска, была высокая мясціна, на якой рос густы-густы хмызняк, а на самай сярэдзіне ўзвышаўся агромністы, таўшчэразны дуб. Яму было, можа, тысяча гадоў, а можа, і значна болей, іх жа ніхто, тыя гады, не лічыў. Пад тым дубам стаялі старадаўнія язычніцкія багі, якіх шанавала і якім пакланялася мясцовае насельніцтва. Да гэтых ідалаў прыносілі ахвяры і падарункі, тут здзяйсняліся таемныя язычніцкія рытуалы, калі людзі спрабавалі даведацца пра волю ўсемагутнага неба на бліжэйшы час, што іх чакае наперадзе, чаго трэба асцерагацца. Так працягвалася не адно стагоддзе. Але ўсё мяняецца ў жыцці, памяняліся і гэтыя парадкі.

Спачатку пайшла пагудка, што па зямлі ідуць нейкія людзі, якія прапаведуюць новую веру, сцвярджаюць, што яна намнога лепшая за старую, што адзіны Бог прынясе жыхарам сапраўднае шчасце. Жыхары гаманілі, разважалі паміж сабой і разыходзіліся са спадзяваннем, што пранясе і ў іхнюю глухую мясціну ніякія чужынцы не дабяруцца.

Толькі з кожным месяцам навіны даходзілі ўсё больш трывожныя, казалі, што нават у слаўным горадзе Полацку князь з прыбліжанымі, а таксама дружына прынялі новую веру, а ад сваіх даўніх багоў аднадушна адракліся. забыліся, відаць, колькі добрага яны прынеслі ім у свой час.

Звесткі прыносілі палачане, якія на гэты раз не пажадалі падпарадкоўвацца волі князя і пад покрывам ночы выбраліся за гарадскія сцены. Зараз яны прабіраліся патаемнымі сцяжынкамі далей ад нашэсця непажаданых ім царкоўнікаў. Мясцовым жыхарам казалі:

– Хадземце з намі, бо і да вас дабяруцца. Год, няхай два працягнеце, а там ўсё роўна знайдуць. Чым далей зойдзем, тым болей гарантыі, што не дацягнуцца рукі хрысціян да нас…

– Не, мы да роднай зямлі прызвычаіліся. Прынясём ахвяры свяшчэннаму дубу, ён і адвядзе ад нас бяду, так было ўжо не раз, і на гэты раз дапаможа наш волат. На яго ўсе нашыя спадзяванні.

І што ж вы думаеце? Тыя ўцекачы-палачане праўду казалі. Не год прайшоў, а можа, усяго нейкія паўгода, як данеслася чутка, што суседняе паселішча акружылі вершнікі і прымушаюць жыхароў паказаць, дзе знаходзіцца капішча і дзе стаяць усемагутныя язычніцкія багі.

Людзі трымаліся мужна і не гаварылі. Ды заўсёды ж такое здараецца – адзін не вельмі разумны чалавек вызваўся паказаць. Не мог ён дацяміць, што гэта не для дабра і не для радасці робіцца.

Натоўп асуджальна загуў, але што ад гэтага дурню, ён быў задаволены, што яго пасадзілі верхам на каня. Калі пасыпаліся праклёны на яго галаву, то засвісталі бізуны, заплакалі жанчыны, зараўлі дзеці, застагналі ад болю мужчыны…

Тыя злыя людзі пасеклі на пагорку ідалаў, склалі ў гурбу і падпалілі, а калі стары вяшчун кінуўся да вояў, каб заступіцца за гонар багоў, то яго забілі і кінулі ў тое самае вогнішча. Нехта яшчэ весела крыкнуў:

– Вось і апошняя ахвяра язычніцкім багам! Прымайце яе і радуйцеся, бо болей у гэтых мясцінах вы нічога не атрымаеце.

Потым чужынцы вярнуліся ў паселішча і зноў сабралі жыхароў. Старэйшы над воямі аб’явіў:

– Вашых багоў болей не існуе. Цяпер вы ўсе будзеце пакланяцца адзінаму нашаму Богу – Хрысту. Хто не падпарадкуецца, то на першы раз атрымае гарачых бізуноў, а на другі – пазбавіцца жыцця. Запамятайце – старое да вас ужо не вернецца. Цяпер слухайце яшчэ адзін загад. З заўтрашняга дня ўсе дарослыя мужчыны і хлопцы будуць працаваць на ўзвядзенні святой царквы, якую мы вырашылі паставіць на тым самым узгорку, дзе расце стары дуб. Майстры будуць нашыя, вам застанецца толькі выконваць загады. На гэтым усё, можаце разыходзіцца.

Пачалі будаваць царкву. Мясцовых жыхароў прымушалі з усяго наваколля звозіць на гару камяні. Цяжка ім было, ніхто не шкадаваў, ніхто не звяртаў увагі на просьбы аб тым, каб далі адпачыць, пусцілі пераначаваць да родных. Толькі і чулася з усіх бакоў:

– Давай хутчэй, бо як аперажу бізуном, то хутка заскачаш! Разамлелі на сонцы, што мухі пасля сытнага сняданку! – І свісталі бізуны, крычалі ад болю людзі.

Сярод мясцовых быў адзін чалавек. Малады яшчэ. Звалі яго Адзінец. Здаровы быў надзіва! Працай вылучаўся сярод астатніх, таму дзесяцкі, ва ўзнагароду, вырашыў адпусціць яго дамоў на ноч, але наказаў, каб з самае раніцы быў на будоўлі.

Не адчуваючы пад сабою ног ляцеў Адзінец да маленькай дачушкі – Бярозкі, якая толькі-толькі навучылася вымаўляць свае першыя словы і рабіла гэта надзвычай смешна.

Што тае ночы? Не паспелі і пагаманіць, а сонца ўжо паўзе з-за гары, трэба ісці. Пацалаваў муж жонку і кажа:

– Ты тут беражыся сама і дачушку беражы.

– Да не хвалюйся, усё будзе добра. А зараз давай мы цябе правядзём. Хоць крыху.

Ухапіла жанчына сонную дачушку (каб жа ведала, што гора здарыцца, дык з хаціны не вылазіла б!), і пайшлі з Адзінцом. Адышліся ад вёскі, развіталіся. Мужчына пабег да гары, а жонка з Бярозкай назад павярнулі. І тут прама на іх выляцеў конны аршак. Жанчына саступіла з дарогі і стала чакаць, пакуль яны праскочуць міма. Але тыя параўняліся, і адзін з вершнікаў раптоўна выхапіў дачушку з яе рук. Яна і крыкнуць не паспела, як коннікі былі ўжо далёка. Кінулася за імі бегчы, ды дзе там. Паджгала на будоўлю, але туды не пусцілі, бо царква яшчэ не была гатова.

Сама не свая прыйшла жанчына, галосячы і праклінаючы ўласную неабачлівасць і свой лёс. З гора валасы на галаве рвала, выла не сваім голасам. Жанчыны спрабавалі суцяшаць, але разумелі, што гэтакае гора несуцяшальнае.

Змрочныя, страшныя дні пацягнуліся. Адзінца болей не адпускалі дамоў, і ён не ведаў пра бяду.

Нарэшце царкву пабудавалі. Высачэннай, аграмаднай цвярдыняй стаяла яна на ўзгорку і была намнога вышэйшай за свяшчэнны дуб. Мясцовых жыхароў, хто не памёр ад напружанай, непасільнай працы, адпусцілі дамоў. Прыйшоў і Адзінец. Як даведаўся ад жонкі пра здарэнне, то валасы на галаве за некалькі хвілін сівымі зрабіліся. Знямеў, знерухомеў чалавек.

Крыху прытомнеўшы, пайшлі яны на ўзгорак і ўкленчылі перад толькі што пабудаванай царквой:

– Божа, за што? За што нам такое гора?..

Ад іхніх плачаў-стогнаў прама на вачах у анямелых сведак стала развальвацца мураваная царква, і праз нейкі момант толькі здаравенная гурба камення нагадвала пра тое, што тут быў будынак. За ноч і яно раскацілася па сваіх адвечных мясцінах.

Людзі пазней гаманілі, што такі цуд адбыўся таму, што Бярозку тыя муляры ў сцяну замуравалі, каб царква болей прастаяла. А выйшла, як аказалася, наадварот: за загубленую непавінную душу язычніцкія багі разбурылі будыніну, якая ўзводзілася на стагоддзі. Месца тое мясцовыя жыхары назвалі паміж сабой Царковішчам. Такую назву і вёска мела, пакуль яе не перайначылі ў 1964 годзе ў Кульнева – у памяць аб героі вайны 1812 года.

Жыў тут адзін чалавек – Рыгор. Працавіты быў, але ў жыцці яму не пашэнціла. Здарылася так, што і ажаніўся ён па каханні, і жонку сабе добрую ўзяў, і зажылі мірна і заможна, але не доўга ёй было наканавана па зямлі пахадзіць – непрыкметна падкралася нейкая цяжкая хвароба. Як толькі ні біўся муж, як толькі ні стараўся, каго толькі да хворай ні клікаў, каб замовы пашапталі ды пошасць тую на лес прагналі, – нічога не дапамагала. Яшчэ горай было Рыгору ад таго, што ў калысцы ляжала ды сама сабе нейкія малазразумелыя для дарослых песні выводзіла дачушка-немаўлятка. Як жа аднаму такое дзіцятка гадаваць, як далей быць? Сядзе Рыгор ля ложка, дзе жонка трызніць, абхопіць галаву і думае, думае. Так раніцы і дачакаецца, а пасля такога які з яго ў полі работнік. Адно толькі, што выедзе ды назад спяшаецца, бо баіцца і за малую і за хворую.

Прывёў аднаго разу гаспадар старую бабульку, якую параілі яму добрыя людзі. Пра яе казалі, што яна адразу ўздымала чалавека на ногі ці дакладна казала, колькі яму засталося на зямлі гараваць.

Вось увайшла тая старэнькая ў хаціну, перажагналася на абразы і адразу да калыскі падалася:

– Як ты яе, чалавеча, завеш?

– Ганначка.

– Прыгожае імя. Расці, Ганначка, доўга-доўга, здаровенькая будзь, прыгожанькая, шчаслівенькая...

– Бабулька, у мяне не малая, а жонка хворая... Жонка, – Рыгор паспрабаваў было акцэнтаваць увагу на зусім іншым.

Тая хуценька ўскінула на яго свае васільковыя вочы, якія не выцвілі, нягледзячы на даволі стары ўзрост:

– А я ведаю, гаспадару, ведаю...

– Дык...

– Няма чаго мне ля яе, сынку, рабіць. Не буду цябе дарма суцяшаць і хлусіць не стану, бо не ўмею.

– Гавары, бабулька, гавары. Ці зараз, ці пазней, але я пра гэта ўсё роўна даведаюся.

– Яно-то так... Жонка твая зусім мала на гэтым свеце прабудзе. Яна ўжо тут госця. Адзінае, што магу, дык гэта зрабіць так, што яна прыйдзе да памяці і хоць крышачку пагамоніць з вамі.

– Зрабі, родненькая, бо я болей не вытрымаю. Ляжыць мая жоначка, ні слова мне не гаворыць, ні рукой не паварушыць. Як жа мне цяжка...

– Цярпі, сынок. На ўсё воля Божая, ён усё бачыць. Нічога тут не перайначыш, калі лёс такі бязлітасны...

– За што на мяне неба гэтак зазлавала, бабулька?

– На гэта, каханенькі мой, ніхто не адкажа, бо не мае чалавек такой магчымасці: зведаць уласны лёс. А зараз дапамагай...

Доўга варажыла над хворай бабулька. Ужо стаяла глыбокая ноч, а яна ўсё нешта заварвала, разлівала, далівала, то націрала цела, то давала глынуць. Рыгор пачаў носам кляваць, і старэнькая ціхенька, каб не разбудзіць немаўляці, шапнула яму на вуха:

– Ідзі, чалавеча, паспі хоць пару гадзін, не перажывай. Я сама за ўсім пагляджу, а жонка твая да раніцы ўсё роўна не прачнецца, бо нестае ёй жыццёвай сілы. Пакуль мае зёлкі пачнуць дзейнічаць, ды пакуль кроў хворую ажывяць... Паспі пару гадзін.

Рыгор толькі адкінуўся на палок і адразу ж заснуў. А старэнькая ўсё нешта шаптала, усё перамешвала.

Прачнуўся гаспадар ад таго, што ў хаціне нехта размаўляў. Ускочыў на ногі і толькі тут зразумеў – жонка апамяталася і гамоніць з бабулькай. Падскочыў да ложка. Сапраўды, хворая глядзела і нават спрабавала ўсміхнуцца, але ўсмешка выйшла нейкая горкая.

– Вось і прыспела, Рыгорка, мая апошняя часіна, вось і адхадзіла я сваё па гэтай зямлі. Шкада, што так рана адыходжу, але, відаць, не мне наканавана жыць тут. Толькі аб адным прашу цябе – глядзі за нашай дачушкай. Заклінаю – не жаніся, не шукай жанчыну, а яе на ногі пастаў. Калі кахаў мяне, то не парушай майго апошняга слова...

– Ды я цябе не толькі кахаў, але і зараз кахаю, галубка ты мая...

– Не перабівай, Рыгорка, не перабівай, бо ў мяне сілы не так ужо многа засталося, каб спакойна размаўляць. Абяцай глядзець за дачушкай. Абяцаеш?

– Абяцаю.

– Памятай, што калі парушыш слова, то і на тым свеце я табе спакою не дам... Не будзе спакойна твайму сумленню.

– Абяцаю, родненькая. Каханнем нашым клянуся...

– Добра. А зараз пакажы мне нашу дачушку... Падымі яе, яна і не пачуе, што ты дакрануўся. Хачу глянуць у апошні раз на сваю крывіначку...

Рыгор падняў соннае немаўля і паднёс да жонкі. Тая зірнула, і буйныя слёзы пакаціліся па яе змарнелым твары.

– Пакладзі, няхай паспіць. Вось яшчэ што. Я папрасіла бабульку жыць у нашай хаціне, калі ты не супраць. У яе нікога няма, то будзе з дачушкай сядзець. Значная палёгка табе будзе...

Рыгор яшчэ ніжэй апусціў галаву і прашаптаў:

– Ды я не супраць. Няхай і бабулька жыве, і ты з намі заставайся...

Толькі хворая ўжо не чула гэтых слоў. Яна зноў правалілася ў бяспамяцтва і цяжка-цяжка дыхала.

– Адыходзіць, Рыгорка, адыходзіць... Зараз развітвайся, бо праз якую хвіліну позна будзе. Развітвайся...

Так сканала жанчына. Пахавалі яе муж з бабулькай, і сталі ўсе разам жыць. Ганначка маленькая падрастала, а дарослым цяжкавата даводзілася. Бабулька ўжо амаль не адыходзіла ад хаціны, таму ўсе справы віселі на адным Рыгору. Паспрабуйце так: і па гаспадарцы ўсё зрабіць, і агарод да ладу давесці, і за малой, калі тая гарэза куды ўцячэ далекавата, прасачыць.

Ды не падалі духам, неяк жылі. Калі хвіліна вольная дазваляла, то ўсе разам і да памерлай на магілку хадзілі. Суседзі хто спачуваў, а хто, былі і такія, адкрыта пасмейваліся. Як была Ганначка маленькай, то не разумела, што да чаго, а як падрасла і стала добра размаўляць, то пачала пытанні задаваць.

Аднаго разу дзяўчынка прыхінулася да Рыгора і запыталася:

– Татка, а чаго нас галяшамі завуць?

– Ды гэта дурныя людзі...

– А чаму?

Рыгор бездапаможна азірнуўся на старую, але тая плакала, апусціўшы вочы долу. Гаспадар задумаўся. Праўды ж не скажаш, што яны бедныя і што з іх так насміхаюцца багацейшыя. I змоўчаць нельга, бо дзяўчынка не адчэпіцца.

– Галяшы? Таму... што па зямлі босымі нагамі ступаем. Зразумела?

– Ага...

– Ты толькі да такіх, хто так кажа, болей не хадзі, з бабулькай будзь...

Той хутар, дзе жыла гэтая сям'я, так, з тых языкоў, і сталі зваць Галяшамі, а пазней і вёска з такой назвай вырасла. Сасновым Борам яна стала ўжо значна пазней.

Быў-жыў пан па прозвішчы Хлябцэвіч. Сябраваў ён не з такім жа, як сам, памешчыкам, а са звычайным селянінам, якога звалі Яўхім. Ніякая кампанія ім не трэба была, ім удваіх было добра. Вельмі любілі сябры на паляванне хадзіць. Збіраліся, бывала, з самае раніцы і да вечара, а то і да глыбокай ночы па пушчах ды барах лазілі.

Сяброўства іхняе завязалася незвычайна. У бацькі гэтага самага пана Хлябцэвіча некалі служыў вясковец, і быў у яго сын, шустры, здаровы хлопец. Куды хочаш залезе, куды хочаш зойдзе, ні хвіліны на месцы не пасядзіць.

Аднаго разу паніч збег ад слуг і пайшоў да возера – вырашыў пападарожнічаць. Сеў ён у човен і адпіхнуўся ад берага. Хвалі вынеслі яго ажно на сярэдзіну, і там вада захліснула праз борт. Закрычаў паніч, просячы ратунку, але навокал нікога не было. У думках ён ужо і са светам белым развітаўся, як раптам нехта ўхапіў яго за каўнер і павалок што сілы да берага. На сушы доўга не мог апрытомнець паніч, адно толькі цяжка дыхаў і кірхаў, бо вады наглытаўся. А незнаёмы хлапчук, яго выратавальнік, сядзеў побач ды спакойна паглядваў, быццам бы ён не чалавека толькі што з вады выцягнуў і тым самым яму жыццё выратаваў, а нейкую жабоцьку з-пад кола выкінуў.

Нарэшце паніч прыйшоў у сябе і запытаўся:

– Як цябе завуць?

– Яўхім, а што?

– Ты мне жыццё выратаваў, і цяпер я табе да скону абавязаны, вось што. Прасі, што хочаш. Мой бацька багаты, ён за мяне добра заплаціць.

– Ёсць у мяне ўсё. А калі чалавека выратаваў, дык пра якую плату можа ісці гаворка...

– Тады пайшлі да маёнтка.

– Не, мне дахаты трэба. Бацька сварыцца будзе, што недзе доўга талёкаў і нічога па гаспадарцы не дапамог зрабіць.

– Тады заўтра прыходзь.

– Добра, прыйду.

Паніч паплёўся дамоў, а Яўхім прыпусціў у вёску.

Калі ў маёнтку даведаліся пра здарэнне, то пані ледзьве не памерла з перапуду, а стары пан сурова прамовіў:

– Ты, сынку, хоць таго чалавека аддзячыў?

– Ён нічога браць не пажадаў, нават сюды ісці адмовіўся.

– Сумленныя людзі заўсёды такія, ведай на будучае.

– Я заўтра з ім пабачуся.

Так пачалі сустракацца паніч з Яўхімам. Хлябцэвіч нават у сялянскай хаціне ўпершыню ў жыцці пабыў, пазнаёміўся з Яўхімавымі роднымі і, у сваю чаргу, пачаў прыводзіць вяскоўца ў палац. Спачатку слугі крывілі насы і паспрабавалі было гнаць яго прэч, але стары гаспадар добра даў ім на арэхі.

Прайшло гадоў з пяць. Сябры выраслі і сталі сапраўднымі жаніхамі. Але, што самае цікавае, Хлябцэвіча цягнула не да паненак, не да ўсялякіх заморскіх вінаў і страў, а да вясковых аднагодкаў, дзе ён мог і адпачыць, і павесяліцца, і надта не хвалявацца, што недзе парушыць панскі этыкет.

Яўхім вырас такім волатам, што, здавалася, мог рукамі самы здаравенны дуб з зямлі выкарчаваць. Хлябцэвіч жа быў намнога слабейшы, але затое на язык больш спраўны. Апрануцца, бывала, па-вясковаму і пойдуць на вечарынку. Там слова за слова, Хлябцэвіч прычэпіцца чаго да мясцовых, дык тыя ляцяць за ім, каб добра надраць каршэнь. Паніч уцякае, толькі пяткі мільгацяць, а на вуліцы, дзе-небудзь у цёмным куце, пільнуе здаравяка Яўхім.

Дачакаецца, калі мясцовыя падбягуць на адлегласць выцягнутай рукі, і давай іх пярэсціць. Ды яшчэ і прыгаворвае: «Гэта вам за тое, што слабейшых крыўдзіце». А Хлябцэвіч таксама ўжо не ўцякае, а шчыра сябруку дапамагае.

Так разамнуцца і пойдуць па хатах.

Але найболей любілі сябры хадзіць на паляванне. Збяруцца з раніцы, сабак возьмуць, стрэльбы за плечы закінуць, і толькі іх і бачылі. Цэлы дзень вылазяць, стомы не ведаючы, але без здабычы амаль ніколі не вярталіся. Здаралася, што прыйдуць у хату да Яўхіма, пасядуць за стол, а сабакі ля парога жаласлівымі галасамі, нібы людзі, скардзяцца, што ўжо лапы перасоўваць не могуць – гэтак стаміліся. Тады гаспадыня звычайна казала:

– Во ўжо, хлопцы, нахадзіліся, нават сабакі не вытрымалі...

Але тыя на сабак мала звярталі ўвагі, бо хапалі гарачую ежу. За цэлы дзень, ведама, згаладаліся.

Так яны і жылі. Найбольш бывалі ў Яўхімавай хаце, там часта і начавалі, на што стары пан казаў:

– Хутка, сынку, ад мяне зусім туды пяройдзеш...

– Нічога, тата, табе мая сястра застанецца. Яна ад панскага стала нікуды не пойдзе, а мне, сам ведаеш, за ім цесна.

Пайшлі аднаго разу сябры на паляванне – гусей на возеры пастраляць. I нечага ж закарцела старому Хлябцэвічу паглядзець, як яны там палююць. Загадаў запрэгчы парку коней, сеў у лёгкую брычку і паехаў следам. Каб жа хлопцы пра гэта ведалі, то да такога канца не дакаціліся б. А то ж...

Адным словам, па дарозе зайшлі яшчэ на адзін хутар, дзе жыў родны дзядзька Яўхіма, каб вады напіцца ды праведаць роднага чалавека, а той узяў дый пачаставаў гасцей. Мёд сам варыў, таму і ўпіліся паляўнічыя.

Гаспадар ужо нічога не гаварыў – соладка спаў, уткнуўшы нос у місу з капустай. А сябрукі неяк вылезлі з-за стала і, хістаючыся, пакіравалі да возера. Каб жа цвярозыя былі. А то пераблыталі дарогу і хадзілі ўсё наўкола хутара. Потым Хлябцэвіч мармытнуў:

– Гэтыя чортавы вароны нам усю справу сапсуюць.

– Якія?

– Хіба ты, Яўхім, не бачыш? Вунь жа яны ходзяць...

– Дык мы іх зараз...

– Давай...

Заляскалі-загрымелі стрэлы, і панесліся радасныя крыкі:

– Я двух уклаў!

– Я таксама двух!

Стары Хлябцэвіч ехаў па дарозе, мармытаў нейкую песеньку, і тут прама пад ногі коням кінулася жанчына:

– Пане, дапамажы!

– Што здарылася, галубка?!

– Ды ваш сын з Яўхімам зараз усіх маіх курэй пастраляюць!

– Як?

– Страляюць па чорных курах – яны ў мяне ўсе такія, – а гарлаюць, што гэта вароны, якія ім на паляванні перашкаджаць будуць...

Саскочыў пан, ухапіў папліску і за маладзіцай. А гора-паляўнічыя, нічога не заўважаючы, білі ды рагаталі.

Ажно тут і пачалося. Стары Хлябцэвіч таксама немалую сілу меў. Дык як даў, то даў – абодва раўлі і ўцякалі, а ўслед ім неслася:

– Я вам пакажу, дзе куры, а дзе вароны! Каб заўтра ўсё сплацілі!

Не толькі сплацілі, але і закапалі забітых хатніх птушак сябрукі. 3 таго часу, як толькі дзеці заўважалі іх, дык абавязкова гарлалі:

– А вунь вароны, вароны!

Тое месца, дзе яны курэй пабітых закапалі, назвалі ў народзе Вароны, ці Воранаў Груд. Пазней там людзі сталі жыць, а назву ніхто і не мяняў, так і заставалася на працягу стагоддзяў.

А на Свабоду перайначылі недзе ў 1938 годзе.

Жылі на хутары дзед з бабай. Удваіх толькі жылі, болей нікога ў іх не было. Ведама ж, сумна жыць адным, таму часта сварыліся. Не, не злосна, а так проста, каб весялей было ды час ішоў хутчэй, асабліва ў святочныя дні. Так і жылі, так амаль што ўсё жыццё і мінула. Але аднаго разу...

Неяк на світанні запрог дзед валоў і паехаў араць на далёкае поле, бо ўжо часіна прыспела. Валы не спяшаліся, ды і дзед іх не падганяў – ведаў, што іх усё роўна не падгоніш, а за доўгі дзень сам яшчэ ой як натомішся. Таму паводзіў сябе памяркоўна. Ужо далекавата Хведарка – гэтак яго звалі – ад'ехаўся ад дому, і тут яму падалося, што недзе зусім блізка нехта плача. Селянін супыніў валоў і стаў прыслухоўвацца. Праз нейкую хвіліну крык паўтарыўся, і гэткі выразны, адчайны: «Куга... Куга...»

Цяпер Хведарка зразумеў – крычала немаўля.

Стары кінуўся на крык і неўзабаве напароўся на жанчыну, якая ляжала на спіне і неміргаючымі вачыма глядзела ўверх. На ёй ляжала і плакала немаўля. Гаспадар узяў спачатку дзіця і збіраўся было ехаць дадому, але потым вярнуўся, каб забраць і нябожчыцу ды дома пахаваць па-людску.

Калі Тэкля заўважыла, што муж вяртаецца дадому, то адразу зразумела, што нешта здарылася. Падбегла яна да воза, глянула і пачала жагнацца:

– А Божухна, што ж гэта такое?..

– Смерць заспела жанчыну ў дарозе, што тут болей казаць... Ды яна ж з немаўлём...

– 3 немаўлём?.. То мы яго, Хведарка, і выгадуем. Сваіх дзяцей не было, а на старасці гадоў такая радасць здарылася...

– Трэба гэтую небараку пахаваць...

– Усё зробім як мае быць. Усё зробім...

Пахавалі жанчыну-гаротніцу, і сталі яе сыночка гадаваць. На першым часе дзе іхнія спрэчкі падзеліся. Ціха было ў хаціне, спакойна, ніводнага крыку не чуваць. Малога назвалі Сымонкам. Калі ён пайшоў, то нарадавацца дзед з бабай не маглі. Толькі і гаворкі было, што пра першыя крокі хлопчыка.

Час мінаў незаўважна. Гаспадары старэлі, а Сымонка выцягваўся ў падлетка. Ужо добра дапамагаў па гаспадарцы. Імкнуўся ўсё сам рабіць, але, праўда, яшчэ не ўсё атрымлівалася, бо даволі часта сілы не хапала. Хведарка супыняў сына:

– Не рвіся, родненькі, не трэба. Заўтра дзень будзе, заўтра і даробіш.

– Навошта кідаць на заўтра, калі можна справу да канца сёння давесці.

Старыя, седзячы дома, не хацелі гультаяваць, таму, параіўшыся, вырашылі гадаваць гусей на продаж. Птушак развялі многа, бо хутар дазваляў гэта зрабіць – зямлі вольнай было многа. Калі восень прыспела, яны ўжо былі даволі ладнымі і трэба было везці іх прадаваць. Вось сабраўся Хведарка з раніцы, узяў дзесятак гусей і паджгаў на базар. Коніка ледзьве не загнаў – так спя-шаўся. Але прадаў толькі палову. Вярнуўся дамоў, а Тэкля давай яго дакараць:

– Што ж ты, дзед, гэтак мяне падводзіш? Што ж мы так заробім?

– Хіба я блага сёння зарабіў?

– Ды ты ж толькі палову прадаў, а трэба было ўсіх.

– Болей ніхто купляць не жадаў...

– У наступную нядзелю сама павязу, а ты дома застанешся.

Дачакалася гаспадыня нядзелі, узяла на воз дзесятак гусей і паехала. Хведарка дома сядзеў, а Сымонка хадзіў да сяброў у суседнюю вёску. Пад вечар заяўляецца задаволеная Тэкля.

– Ну, – звяртаецца да яе стары, – прадала?

– Толькі я заехала на базар, ажно падыходзяць да мяне трое хлопцаў і прапаноўваюць купіць усіх гусей, а грошы заўтра прынесці. Я пагадзілася. Вось пераначую дома ды паджгаю грошы забіраць.

– Старая ты чапяла! – узлаваўся гаспадар. – Цябе ж ашукалі! Які дурань табе заўтра прынясе грошы?! Дзе ты такое чула?!

Як усхадзіліся старыя сварыцца, то каб не прыйшоў Сымонка і не стаў іх сарамаціць – да раніцы той гоман не заціхаў бы.

Выслухаў сын, што атрымалася, і прамовіў рашуча:

– Цяпер я прадаваць гусей буду, а то пасля вашых паездак толькі сорамна людзям у вочы глянуць.

Прыехаў Сымонка на базар, стаў з возам і давай у людзей распытваць, ці не ведаюць яны, хто ў мінулую нядзелю ў старой бабы задарма гусей купляў. Неўзабаве яму паказалі дваіх хлопцаў, якія сноўдалі сюды-туды. Падбеглі і да Сымонкі. А ён жа не дурань:

– Хлопцы, хочаце, я вас у карчомцы пачастую?

– Хочам.

– Дык пайшлі.

Папрасіў добрых людзей за таварам прыглядзець, а сам у карчму. Зайшлі – ён і давай частаваць. Гарэлкі не шкадуе тым зухам, падлівае:

– Піце, піце, мне не шкада.

Напіліся тыя, што ўжо і не цямяць добра, і хлопец ім прапаноўвае:

– Купіце ў мяне быкоў. Такія быкі, што ўсе пазайздросцяць.

– А за сколькі прадасі?

– Ды як усе, нават саступлю крыху.

– Тады давай.

Яны прама тут грошы яму адлічылі, ён ім гусей пакідаў з воза і паехаў дамоў.

Тыя п'яніцы прачнуліся і лыпаюць вачыма: грошай няма, а што куплялі – не ведаюць. Яны да карчмара, а той рагоча, ажно качаецца:

– Дык вы ж быкоў купілі.

– Быкоў? А дзе яны?

– Вунь два, бачу, ходзяць, – і на гусакоў паказвае. Цяпер толькі зразумелі тыя, што іх хлапчына правучыў. Ды позна было што-небудзь выпраўляць. Болей таго, як толькі хто іх бачыў, дык адразу казалі:

– Вунь тыя дзядзькі, што гусакоў за быкоў купілі. Так і павялося, што родам не адкуль-небудзь, а з вёскі, якая і назву з-за іхняй недарэчнай п'янкі атрымала адпаведную – Быкі. Ужо за Саветамі яе перайначылі ў Чырвоны Кастрычнік.

Хадзілі пра Папову гару і такія чуткі, што калі-нікалі на Вялікдзень здараюцца там цуды...

Жыў у Андзінах мужык. Здарылася так, што якраз на Вялікдзень уцяклі ў яго коні. Ці то не навязаў, ці то не дагледзеў – коні і ўцяклі. Рабіць няма чаго, пайшоў шукаць. Абышоў усё. Падыходзіць да таго месца, дзе была Папова гара. Аж бачыць – што за дзіва: з аднаго боку гары няма, а відаць расчыненыя дзверы. Царква, здаецца. Падышоў мужык бліжэй. Сядзіць там зачараваная дзяўчына, а побач з ёю, нібы сцеражэ яе, чорны сабака. Крыху далей стаяць тры куфры: у адным – золата, у другім – серабро, у трэцім – таксама нейкія каштоўнасці. Тут дзяўчына і гаворыць:

– Бяры, чалавек, колькі вынесеш. Толькі памятай: з кожнага куфра можна браць толькі адзін раз і адразу выносіць. Спяшайся.

А ў мужыка з сабою нічога няма.Толькі піджак апрануты. Але не разгубіўся. Набраў у палу золата – вынес, серабра – вынес. Калі выходзіў трэці раз, дзверы раптам зачыніліся, а палу піджака разам з каштоўнасцямі і адсекла. Азірнуўся – знікла ўсё. Зноў гара на тым месцы.

3 таго часу зажыў мужык багата. Толькі што ні пашые – ці піджак, ці кафтан – палы няма. Да якіх майстроў толькі не звяртаўся! А калі хто і здолее пашыць, то пала ўсё роўна крывая.

Запісалі вучні Росіцкай БШ

Зусім да нядаўняга часу недалёка ад Росіцы была маленькая вёска Гавенькава. Сёння гэта лясок, пераважна бярозы, і саўгасная паша.

Убачылі аднойчы людзі пад адной з бярозак, што раслі на ўскрайку вёскі, святую ікону Божай Маці. Здзівіліся вельмі, адкуль узялася. Акуратна з павагай узялі яе і аднеслі ў Росіцу ў царкву. Аж праз некаторы час бачаць: ікона зноў на тым самым месцы. Здагадаліся людзі, што гэта Знак Божы. На тым месцы, дзе з'явілася ікона, выкапалі яны калодзеж.

Вада ў калодзежы была святая, гаючая. Якасці мела яна незвычайныя: калі выкупаць у той вадзе хворага, то ён ці памрэ адразу, не будзе мучыцца, ці хутка паправіцца і жыць будзе доўга.

У знак удзячнасці зрубілі майстры побач з калодзежам маленькую царкву, крыж паставілі.

Далёка разнеслася слава пра гэтае месца. Адусюль з'язджаліся сюды людзі памаліцца. Служба ў царкве вялася толькі па пятніцах. А царкву ў народзе так ласкава і называлі – Пяценка.

Запісалі вучні Росіцкай БШ

Даўным-даўно тое было. Стаяла сярод поля невялікая вёсачка, і жылі ў ёй працавітыя ды вясёлыя людзі. 3 жыхароў гэтай вёскі вылучаўся Сахон, які так прыгожа спяваў, што птушкі, пачуўшы яго голас,тут жа сціхалі.

Аднойчы прапанаваў пясняр сваім аднавяскоўцам пасадзіць вакол вёскі па дубку, каб дрэвы цешылі вока людское ў летнюю спёку і не давалі ліхім вятрам гуляць па дварах у зімнюю сцюжу.

Пагаварылі–зрабілі...

А ведама ж, колькі вясной клопатаў у вяскоўцаў. Працавалі яны ад цямна да цямна. Неставала ім часу даглядаць пасаджаныя дубкі. А таму – чый не прыжыўся, засох без вады, а чый скаціна зламала.

Толькі Сахонаў дуб, як на дзіва якое, рос на вачах, прыгажэў, набіраўся сілы – дужа ж добра глядзеў сваё дрэва пясняр.

Прайшло шмат часу. Даўно ўжо няма Сахона. Але памяць пра яго засталася. Добрая памяць, на доўгія гады. Дуб, што пасадзіў некалі пясняр, стаіць і сёння. Вялізны, здаравенны, у некалькі аб-хватаў.

Iзавуць яго ў нас Сахонаўскім дубам.

Запісала Ружалоўская Валянціна, вучаніца 8 класа Стралкоўскай БШ.

Шмат гадоў таму назад у нашых Стралках была гара. На адным яе схіле выбівалася невялікая крынічка. Вада сабіралася ручайком і бегла ўніз. У вёсцы стаяла новая царква. Аднойчы бацюшка ўзяў і пасвяціў крынічку. Так гару сталі называць Святой.

Раз ішла тут маладзіца з дзіцём на руках. Раптам аступілася і пахіснулася, выпусціла ў ваду малога. Скоранька нагнулася, падхапіла, аж дзіцятка не дыхала ўжо. У роспачы кабета стала праклінаць усё на свеце: і гару, і крыніцу, і ўсё святое. Кляла за тое, што дапусцілі бяду такую.

Раптам секанула маланка, зямля скаланулася ад перуна. А жанчына ператварылася ў камень.

Прайшлі гады. Не стала ні крынічкі, ні каменя. Але і сёння тое месца завуць Святой гарой.

Запісалі вучні Стралкоўскай БШ

У пятроўцаў страшнае месца было – Суніцкі мост, а ў каралёўцаў ды гісялёўцаў сваё такое месца было – Халерная гара. Хто Халернай, а хто Хвалернай яе клікаў, кажуць, тут у даўнія-даўнія часы, як па краі мор прайшоў, нябожчыкаў хавалі. Дык пасля тут часта здавалася, але ж не так страшна, як у Суніцы. А ўвогуле, калі ўжо чэрці водзяць, дык яны адно ў аднаго дарожкі ведаюць і ў госці адзін да аднаго ходзяць.

Жыў такі Забіняка ў Каралёве, можа яшчэ тады, як француз ішоў. Толькі было гэта мірным часам. Чалавек той яшчэ не стары быў, дык звозам займаўся: Друйскім трактам яўрэяў з таварам на Палішчына вазіў ці там у Дрысу – грошы зарабляў. Ёхаў ён аднойчы з Дрысы, пэўна, позненька. Пераехаў Суніцкі мост, падымаецца гарою да могілак ды якраз насупраць іх параўняўся з маладым чалавекам – шляхетны такі, пры капелюшы ды з лясачкай. Павітаўся, прыўзняўшы капялюш, а «фурман» прапанаваў яму ў калёсы сесці. Падзякаваў той, падсеў і давай гаворку гаварыць. Пра што казаў – тое Забіняка пасля не мог успомніць, толькі гаворка тая была яму прыемнай, закалыхвала; таму калі падарожны ўзяў з яго рук лейцы, ён не пярэчыў. Як борам ехалі, не памятаў, але запомніў добра, што даехалі дадому, і чалавек каня выпраг, і гаспадара ў хату завёў, і распрануцца дапамог, і на печ падсадзіў. А прачнуўся Забіняка на Халернай гары, на вялізным камені, конь жа, выпражаны, побач пасвіўся. Плюнуў тады чалавек, не перахрысціўся нават, запрог каня ды дадому паехаў.

Халерная ж гара тая зусім блізка ад Каралёва – стрэхі відаць. Камень той, пэўна ж, зачараваны быў. Толькі яго ўзарвалі, як пасля, у трыццатыя гады, гасцінец з Асвеі на Полацк масцілі.

Запісаў Бубала Антон Францавіч, настаўнік Сенькаўскай БШ

Даўным-даўно дзяды нашыя ды, відаць, і прадзеды, дакладна б сказаць не маглі, бо не памяталі, дзе і калі ўсё гэта чыста адбылося. Захацелася аднаму чалавеку (звалі яго Саўка) знайсці цудадзейную кветку папаратніку. Пачуў ён пра яе ад свайго дзеда і адразу ж загарэўся: «Вось я гэтую кветку і знайду».

Дзеда вельмі ўстрывожыла самаўпэўненасць унука. I ён вырашыў перасцерагчы яго, астудзіць пыл:

– Пачакай, унучак... Не спяшайся... Заклятая тая кветка нячысцікам. Чортам яна зачаравана. Ад яго тады станеш залежаць. Чорт вельмі яе пільнуе. Чалавеку можа нават пад ногі падсунуць той куст папаратніку, каб лягчэй было адшукаць. Узамен за гэтую кветку ён патрабуе душу. Душа – самае дарагое, што ёсць у чалавека. Яна яму ад нараджэння Богам дадзена. Развітваецца з ёю сумленны чалавек толькі тады, калі памірае.

– А раней?

– Раней нельга ні ў якім разе, бо тады яна ніколі не знойдзе супакаення на небе, куды павінна адлятаць пасля пахавання свайго гаспадара.

Саўка па-ранейшаму працягваў дапытвацца:

– А як яе лепей адшукаць?

– Для гэтага чакаюць купальскай ночы і кіруюць на пошукі, туды, дзе расце вялікі, адвечны папаратнік. 3 году ў год ён прарастае на тым самым месцы. Сам зелянее, а кветачка, нібы свечка якая, гарыць заклікальным агнём. Яе здалёку відаць.

– Я ўжо чуў, што шукаць яе – справа небяспечная, але мяне цікавіць, што ж прыносіць кветка свайму гаспадару?

– Ой, Саўка, багацці незлічоныя, здольнасць жыць не адно чалавечае жыццё, а некалькі, прадбачыць людскія лёсы, разумець гаворку дрэў і траў, птушак і камянёў.

Час ішоў. Рос хлапчынка. Дзеда ўжо не даймаў, Саўку не давала спакою адна думка: «Як бы добра было ўзбагаціцца. Галоўнае, што працаваць не трэба, а багацце само стане ў рукі плыць».

Так стары і памёр, не даведаўшыся нічога пра праўдзівы намер унука. Толькі калі канаў, дык паспеў яшчэ пару разоў павучальна прамовіць: «Глядзі... Не дражні нячысціка... Не жартуй з ім...».

Не стала дзеда, а Саўка ўсё лазіў па наваколлі ды ў людзей распытваў: «Тут у вас ніхто папараць-кветку не знайшоў?» У адказ толькі сустракаў недаўменныя позіркі і чуў пагрозы.

Не адзін раз спрабаваў Саўка ў купальскую ноч адшукаць заклінальную кветку, але яму не шанцавала. Прыспеў чарговы тэрмін адшукання. Ужо трэба было збірацца ў лес. Прысеў тады Саўка за стол у хаціне і пра сябе прамовіў: «Запрадаў бы таму чорту душу, каб толькі ён мне дапамог».

– Што ты сказаў? – пытанне прагучала так неспадзявана, што гаспадар ажно ўздрыгануўся ад нечаканасці. Зірнуў Саўка, а прама перад ім стаіць чорт і весела гэтак хвастом пакручвае.

– Што ж, дапамагу. Узамен мне сваю душу аддасі. А яшчэ паперу ўласнай крывёю падпішы.

Так яны і паразумеліся. Знайшоў Саўка папараць-кветку адразу ж за сваімі будынкамі. Узрадаваўся, нібы малое дзіця, засмяяўся, і першае, чаго пажадаў сквапнік, было: «Хачу багацця!» Толькі паспеў сказаць, а ўжо нешта зазвінела-заляскацела навокал, і ў двор да Саўкі рачулкай пацяклі залатыя манеты, іншыя каштоўнасці і ўпрыгожанні. Радаваўся гаспадар, адно бегаў туды-сюды ды прымаўляў: «Яшчэ! Яшчэ!».

Зноў загрукацела нешта, закалацілася ўсё навокал, і з неба пасыпаўся... залаты дождж. Золата ляжала паўсюдна на падворку густым-густым слоем. Але Саўку ўсё было мала. Подбегам кінуўся да сваіх будынін і давай іх расчыняць, каб паболей улезла.

Паспрабаваў было пералічваць, ды сам сябе перабіў: «Тут жа мне на гады лічыць хопіць!..».

Ашаломлена азірнуўся і ляпнуў сябе рукамі па сцегняках: «Трэба сачыць, каб іншыя не ўкралі. Вось што зараз самае галоўнае. Давай думаць, як жа лепей усё прыхаваць, а ў галаву нічога не лезе. Вядома ж, ад такога нечаканага багацця розум засціўся6 «Як бы мне гэта агораць?..».

Задае пытанні і сам жа на іх адказвае, бо ж нікога паблізу няма. Ламае галаву і ўсё роўна нічога вырашыць не можа.

Потым неяк усё ж дадумаўся і выгукнуў:

– Хоць ты пад зямлю схавай... О, Божа, што ж гэта?..

Толькі так прамовіў, як усё імгненна правалілася скрозь зямлю, а на тым месцы разлілося возера. Нельга было ні ў якім разе, запрадаўшы душу, згадваць Бога. Возера назвалі Купальным, бо ўсё адбылося ў купальскую ноч.

Жыў некалі на адным з блізкіх да нашай вёскі хутароў паляўнічы. Такі ўжо быў заядлы, такі спрактыкаваны, што ва ўсёй мясцовасці лепшага за яго знайсці нельга было. Да драбніц ведаў норавы звяроў і птушак. Калі яму неабходна было некага высачыць, мядзведзя ці дзіка, напрыклад, то ён мог не спаць па дзве-тры ночы запар, не прысядаць, не адпачываць, але свайго абавязкова дабіваўся. Пра яго менавіта так і гаманілі сяляне: «Калі гэты Уладак (так звалі паляўнічага) спіць? Яшчэ толькі трэція пеўні праспявалі, а ён ужо да лесу пашыбаваў».

Пагамоняць вяскоўцы пра Уладака і да сваіх спраў вяртаюцца. Адзін аднаму пераказваюць апошнія навіны, мяркуюць, які ўраджай надарыцца на наступнае лета.

Стаіць глыбокая восень на дварэ. Хутка зіма белаю коўдраю ўсё навокал накрые, засне-застыне прырода, стоіцца да вясны. Усё, здаецца, жыць перастане. Але ж на самай справе далёка не так. Жыццё ўсё роўна працягваецца. Яго трэба ўмець заўважаць: пастаяць, прыслухацца, прыглядзецца добра, каб потым нешта чуйна ўлавіць ці ўбачыць.

Ідзе Уладак ля пушчы. Ніяк не можа зразумець, куды ўчарашні дзік, паранены ім, мог схавацца. Надта далёка ён адбегчыся не мог, бо крыві шмат страціў. Ісці хутка і не асцерагаючыся тут не выпадае – паранены звер надзвычай небяспечны і можа ў любы момант накінуцца. Просіць паляўнічы сабаку: «Шукай, Лёкай, шукай...».

Той далёка не адыходзіць. Пару крокаў якіх адбяжыцца і спыняецца як укапаны. Сабака нібы разумее, але не забрэша, не віскне ад радасці, бо навучаны і прызвычаены да палявання. Лёкай стаяў і глядзеў у адну кропку. Таропіўся на невялікі лясок, дакладней, не лясок, а так, пару дрэў. Калі б сабака мог гаварыць, то, безумоўна, усё праяснілася б, а так толькі дрыжэў. Паляўнічы ведаў, што гэта ў яго не ад страху – ад хвалявання.

«Зараз мы азірнемся... Паглядзім з другога боку... Вецер, здаецца, дзьме нам у твар, як і трэба... Дзік нас не чуе... Падысці можам да яго зусім блізка... Адно толькі каб не пачуў... Трэба, каб мы звера пасвілі, а не ён нас», – ледзьве чутна шаптаў сам сабе Уладак і рабіў звыклую, за доўгія гады палявання завучаную амаль на памяць справу.

– Ты, Лёкай, стой тут...

Сабака не кранаўся з месца, нібы разумеў, што сказаў чалавек. Паляўнічы адыходзіўся ўбок, каб выбраць зручнейшую пазіцыю. Нарэшце злажыўся, ускінуў стрэльбу і голасна ўжо, не баючыся нешта парушыць, загадаў Лёкаю рухацца наперад.

Сабака, не спяшаючыся, падаўся наперад, заліваючыся галасістым брэхам. Маўляў, уставай, ведаю, што ты тут стаіўся. Уставай ды ўцякай, а я буду цябе даганяць. Такая мая адвечная справа.

Дзік моцна рохкнуў і падаўся ў бок лесу. Добра было відаць, што ён суне заднія ногі. Да выратавальнай пушчы заставалася ўжо зусім недалёка, калі нешта грымнула, і звер, так і не зразумеўшы, чаму гэта ён упаў, забіўся ў сударгах.

Уладак стрымліваў сабаку, але той ірваўся наперад, да здабычы.

– Цяпер ён ад нас ужо нікуды не ўцячэ... Нікуды... Пабач толькі якую мы з табою гару мяса завалілі... Нашыя хатнія ўзрадуюцца... На ўсю зіму хопіць, і табе перападзе, бо заслужыў... Малайчына...

Пасля такіх слоў, Лёкай, нібы кот, пачаў церціся аб гаспадарову нагу.

Падышлі бліжэй. Ужо дзік не торгаецца. Дайшоў. Уладак на ўсялякі выпадак паштурхаў звера нагою і яшчэ раз падзівіўся, што такая туша вырасла. Трэба было за павозкай кіраваць ды суседзяў прасіць, каб дапамаглі пагрузіць, бо сам, канешне ж, ніякай рады тут не дасць.

На наступны дзень уся вёска гаманіла пра ўдачлівага паляўнічага, што яму вельмі пашанцавала. Бо руплівы гэты чалавек Уладак. Не сядзеў склаўшы рукі, не чакаў удачы, а сам яе шукаў. Вось і знайшоў сабе ды родным узнагароду. Цяпер жонка з дзецьмі ўсю зіму з мясам будуць. Ён яшчэ і суседзям шмат даў, што яму дапамаглі дзіка прывезці.

Калі чужыя людзі гэтак спагадліва ды хораша гаварылі пра Уладака, дык пра ягоную жонку такога згадваць не даводзілася. Зараз яна свайго мужа гатова была на руках насіць, бо чаго ўжо там хаваць, даволі часта жанчына крычала на Уладака: «Зноў качаргу на плечы ды ў лес?! Дома табе работы нестае!..» Адным словам, добрая была гамаза.

На гэты ж раз усё было наадварот. Жонка ажно свяцілася з радасці і не ведала, як дагадзіць мужу.

Ведала жанчына, што цяпер зімою голад ім не пагражае. Ды чаго ўжо дарма нагадваць і нагаворваць на чалавека, калі пастаянна дзічыну прыносіць. Не надаралася буйнога звера заваліць, дык зайцоў заўсёды ўпалёўваў.

Вось і зараз пасля такога поспеху іншы б заваліўся і на самай справе адпачываць, а гэты ж не. Стаў зноў збірацца, бо на днях лісу бачыў. I дзе нара – ведае. Вырашыў, што жонцы каўнер добры будзе.

Пайшоў Уладак на паляванне, не захацеў проста так сядзець у хаце. I на гэты раз усё ж такі высачыў лісу і ўдарыў па ёй са стрэльбы, але на забіў, а толькі падраніў. Амаль цэлы дзень хадзіў за знясіленым зверам. Быў бы побач Лёкай, і ўсё б скончылася за пару хвілін, але той дурань уплёўся ганяць зайцоў. Відаць, некуды далёка адбегся, бо не вярнуўся на крык. Ішоў паляўнічы, не выпускаючы лісу з поля зроку, а тая ўсё марудней і марудней пасоўвалася наперад. «Зараз, – думае чалавек, – я цябе заб'ю». Толькі падумаў так, як ліса кінулася ў цёмнае-цёмнае возера і ўтапілася. Не захацела, відаць, трапляцца Уладаку ў рукі.

Ад таго выпадку і пачалі называць гэтае возера Лісічанскім.

Жыў-быў бацька-гаспадар. I ў яго было трое сыноў. Працавітая сям'я. Не такая шматлікая, як іншыя, але за кошт працавітасці пастаянна памнажалі свой дабрабыт і багацце. Усяго ў іх ставала. Нічога пазычаць не хадзілі, на дапамогу людзей не клікалі, колькі б там ні садзілі ці ні сеялі. Як возьмуцца варочаць, то што мядзведзі тыя. Перакусіць ці адпачыць і то без ахвоты асаблівай садзіліся, шкада было час дарма траціць. Паглядзяць на неба, заўважаць там хмару ці аблачынку і скажуць адзін аднаму: «Вось калі гэтая хмара сюды насунецца, то тады і палуднаваць будзем, а не, то і пачакаем, вытрымаем да вечара, тады ўжо дома і папалуднаем, і павячэраем. Смачней будзе, затое работы колькі агораем...

Ідуць пасля працы дамоў, а песня гучназвонкая іх пераганяе, наперадзе ляціць:

Дай жа мне, Божа, шчасліву гадзіну,

Каб я забачыў харошу дзяўчыну.

Ні тужыў, ні нудзіў свайго сэрданька...

Пачуюць людзі песню і прыпыняцца на хвіліну-другую, ад працы адрываючыся, каб паслухаць.

– Вось Максіму добра. 3 такой сілай пастаянна на працу выходзіць.

– Яны за дзень гору звернуць, не тое што нейкі надзел выкасяць.

– Напакутаваўся Максім з імі таксама. Адзін траіх хлопцаў на ногі паставіў ды і гаспадарку пры гэтым не закінуў.

Пастаяць людзі, пагамоняць паміж сабою ды па хатах разыходзяцца, бо захапляйся не захапляйся, а шчасце гэтае ў другой сям'і. Хочаш зайздросціць, дык зайздросць, будзь ласкавы, па-добраму, а з чорным намерам тут рабіць няма чаго. Далёка так не працягнеш, хутка цябе, зайздросніка-сквапніка, нячыстая сіла ў свае кіпцюры ўбярэ. Трапіць у іх лёгка, але затое вырвацца – немагчыма.

Надта добра жыў селянін са сваімі сынамі. Зайздросцілі, як мы адзначалі, іншыя. Бо ж не сакрэт, што ў кожнй сям'і любое здараецца. Былі і такія, дзе лаянкі ды бойкі толькі ноччу на непрацяглы час заціхалі. Для такіх людзей няма ні божых святаў, ні будзённых заняткаў, ім на ўсё напляваць, толькі б пасварыцца ды чубы адзін аднаму выдраць. А ў гэтай сям'і ніхто ніколі крыкаў, лаянак не чуў, ніхто не бачыў, каб яны біліся паміж сабою ці нейкім падобным чынам разбіраліся.

Але надышоў неўзабаве чорны час і для братоў. Справа ў тым, што бацьку праз нейкі месяц павінна было споўніцца семдзесят гадоў і яго трэба было весці да тае жахлівае яміны. Адчуваў і стары, як цяжка ў сыноў на сэрцы ў сувязі з гэтым, і шкадаваў іх. Разумеў добра, як гэта роднага бацьку, паводле традыцыі, гопнуць даўбешкай па галаве, а потым, яшчэ цёплага, закапаць-прысыпаць халоднай зямлёй.

– Чаго, хлопцы, прыцішыліся? Такое надвор'е стаіць!.. Вось, хлопчыкі, скончым снапы вазіць, да вечара яшчэ гадзін колькі застанецца... Паспеем выскачыць з невадам на рэчку ды рыбкі наловім. Юшку тады зварым, пасядзім у сябе на падворку, пагамонім, што лепей можна прыдумаць. Вось, бачыце, весялей на свет трэба глядзець. Не ўсё гэтак дрэнна, як вы думаеце.

Пасля згадак пра рыбалку вочы ў сыноў і сапраўды загарэліся, бо надта ж любілі ў вадзе боўтацца, за рыбкай цікаваць. Тут яны таксама майстры непераўзыйдзеныя былі. На хвіліну-другую забываліся пра ўсё і супакойваліся душою.

Вось нарэшце надышоў і апошні вечар. 3 раніцы трэба было кіраваць ім да вялікай ямы. Памыўся бацька, у чыстую бялізну пераапрануўся і паклікаў да сябе сыноў. Увайшлі тыя і яшчэ з парога заплакалі, бо не маглі слёзы стрымаць. Стары хацеў паказаць, што ён трымаецца і лічыць, што ўсё так і мае быць, але і ў самога вочы затуманіліся слязьмі – гаварыць не давалі. Так колькі часу доўжылася: сыны стаялі і плакалі, а гаспадар хаты за сталом сядзеў і таксама слязьмі заліваўся. Потым усё ж неяк селі, і бацька пачаў сваю апошнюю прамову: «Ну, сыночкі, куды я пайду раніцай, вы і самі добра ведаеце, і не будзем лепей пра гэта лішні раз узгадваць, каб не хвалявацца. Давайце спакойна пагамонім. Калі мяне пахаваеце, то не спрачайцеся паміж сабою, не лайцеся, каб з вас не смяяліся. Хай лепей зайздросцяць, як па-ранейшаму. Зямлю не дзяліце на надзелы. Гаспадарку вядзіце разам. Сейце, жніце ўчас, асабліва не спяшайцеся. Зямлі ў нас многа, то калі і пажэніцеся ды ўласныя сем'і заведзяце, усё роўна хопіць. Толькі не лянуйцеся. Давайце развітаемся, ды ідзіце сабе спаць, а я пасяджу, падумаю, родных братоў прыгадаю, бацькоў, маці вашу нябожчыцу. Усё гэта засталося за плячыма. Як на тым свеце складзецца, хто яго ведае».

Абняліся сыны з бацькам і пайшлі ў гумно спаць. Ідуць, слёзы выціраюць. Прыйшлі, бохнуліся на сена, а сон не ідзе. Старэйшы з братоў і гаворыць:

– Ведаеце што, браткі, вы як сабе хочаце, а я нашага бацьку не вёў бы да ямы. Нельга так. Ён жа нас з матуляй гадаваў, на руках насіў, працаваць навучыў... І за ўсё гэта старому чалавеку доўбняй у лоб, нібы якой жывёліне?.. Няўжо ён не заслужыў сабе іншай долі, іншай старасці?..

– А што ж рабіць? – азваўся другі з братоў, — каб жа неяк можна было абысці гэты парадак. Усе ж так робяць...

– Ага, усе так робяць, – з'едліва прамовіў малодшы, – то і мы роднага татулю падвядзём да ямкі ды ў лоб даўбешкай? Дакажам, што мы не горшыя за іншых?

– Нічога, нічога, – спяшаючыся, перабіў яго самы малодшы, – тату выратуем, жывы ён застанецца. Хай лепей уласнай смерцю памрэ, чым мы яму ў гэтым дапамагаць будзем. Давайце памяркуем, дзе можна схаваць ад людскіх вачэй бацьку, каб яго ніхто не высачыў.

Шапталіся-перашэптваліся браты, але нічога канкрэтнага ў галаву не лезла. Тым часам ужо і світанак хутка займецца. На дварэ шарэць пачынае. Тут малодшы з братоў і запрапанаваў зусім нечакана:

– Эх, рыбкі б палавіць...

– Ты што? Тут бацькаў лёс вырашаецца, а ён пра нейкую там рыбу гаворку ўсчаў! – узвіўся сярэдні.

Але малодшы працягваў далей, не звяртаючы асаблівай увагі на злосныя словы, кінутыя ў яго бок:

– Юшку зварыць... Песню заспяваць бы потым усім разам, як і раней...

Толькі тут умяшаўся старэйшы:

– Значыцца, на возеры?

– Мы ж яму на востраве хацінку агораем, замаскіруем яе, дык і самы цікаўны чалавек пры ўсім сваім жаданні не адшукае.

...Як вырашылі сыны, так і зрабілі. Стаў з тае раніцы стары Максім жыць на востраве. Хлопцы яму зрабілі хаціну, назапасілі ўсяго, самі часта наведваліся, праўда, патаемна. Пражыў ён амаль да ста гадоў.

Калі бацька памёр, то дзеці ўсім расказалі, што не забілі свайго бацьку. Тады і іншыя старых перасталі такім чынам пазбаўляць жыцця.

Возера таксама назаўсёды стала Максімавым.

Любое возера калісьці бярэ ахвяру. Так было і з возерам Крапы. Вада сваё заўсёды бярэ.

Казалі старыя людзі – гіблае было гэта месца. Гіблае не таму, што топка было, а таму, што і людзі ў ім гінулі, і скаціна. Недалёка ад заходняга берага знаходзіўся ці то вір, ці то багна: як падыдзе хто да вады, так і ўсмокча яго.

Доўга так цягнулася. Калі ж аднойчы патанула ў тым возеры маладая паненка, дачка багатага шляхціца, якіх многа жыло ў той час ля цяперашняй мяжы з Латвіяй, хтосьці са старых падказаў бацьку заказаць малебен ды акрапіць возера святой вадой. Можа, супакоіцца яно. Бацька так і зрабіў.

Акрапілі возера святой вадой, так і стала яно краплёнае. А з цягам часу частка слова прапала і засталося – Крапы. Вось і назва.

Ды толькі старыя людзі гаварылі, што ненадоўга сціхла возера, бо патанула ў ім маладая, незамужняя дзяўчына: не супакоіцца дух возера, пакуль жаніха ёй не возьме.

Так і сталася. Праз некаторы час было ў некага вяселле. Чаго апынуўся ля возера жаніх, цяпер ніхто не ведае. Але патануў ён.

Толькі тады і стала ціха – не бярэ больш возера ахвяры.

Запісалі вучні 5 класа Росіцкай БШ

Гэта было ў даўнія часы. Ехаў неяк казак праз вёску. Iспыніўся ён на начлег у адной хаце. Гаспадары паслалі яму ля акна на лаве.

Iзаснуў коннік сном моцным. У поўнач чуе чалавечы голас: «Едзь, казак, тут табе не месца». Не звярнуўшы належнай увагі на гэта, чалавек павярнуўся на другі бок. Iтолькі задрамаў, як зноў: «Едзь, казак, тут табе не месца!». Раззлаваўся коннік: «Што за жарты такія? Што за свавольства? Злаўлю – вушы аддзяру!».

Iпрыкінуўся ён сонным. Толькі пачуў знаёмае – расплюшчыў вочы, падхапіўся, але нікога не змог злавіць: над ім лунаў анёл, прамаўляючы: «Едзь, казак,тут табе не месца». Казак разгублена глядзеў уверх, а анёл тлумачыў: «Месца гэта праклятае за грахі людскія. Уцякай хутчэй!».

Не паспеў чалавек слова сказаць, як анёл прапаў. Недоўга думаючы, схапіў казак сваё ружжо – і куляй праз дзверы. Ускочыў на каня і што духу панёсся з вёскі. Аж ззаду шыпенне нейкае чуе. Азірнуўся – страшэнны вуж за ім гоніцца. Зняў ружжо, стрэліў. Бліснула маланка, пярун ударыў, а вёска ў момант вока правалілася, і месца тое вадой занялося.

А вуж не спыняўся. Уцякаў казак ад яго да самай Дзвіны. Як толькі раку пераплыў, адарваўся ад гада паўзучага. А ўвесь шлях вужыны вадой запоўніўся, пятляючы з боку ў бок.

У памяць пра тыя далёкія, страшныя падзеі людзі назвалі возера Стралкоўскім, а раку – Вужыцай.

Запісалі вучні Стралкоўскай БШ