Жыў некалі адзін музыка. Скрыпач. I да таго здатны чалавек быў, што птушкі навокал замаўкалі, калі ён іграў. Рака і тая прыцішвала свой бег, каб хвалі паспелі паслухаць чароўныя мелодыі і панесці пра іх добрую славу далей, да самых нізоў. Вецер, які перад гэтым выварочваў-ламаў здаравенныя дубы, раптам супакойваўся. Вось што музыка таго скрыпача простага рабіла. Казалі, што, перш чым загаварыць, той чалавек пачаў смыком вадзіць па дзедавай скрыпцы, якую таму таксама старэйшыя перадалі. Так яно ў іхнім радаводзе вялося, што майстэрства перадавалася з пакалення ў пакаленне.

Звалі таго чалавека Саўкам. I сабою прыгожы быў хлапчына: высокі, статны, як заспявае ды як тупне нагою, то не адно дзявочае ды жаночае сэрца замірала ў салодкім спакоі, не адна спадзявалася, што менавіта на ёй спыніць гэты чалавек свой выбар, менавіта яе возьме за гаспадыню. Але не хацеў скрыпач жаніцца. Некаторыя сцвярджалі, што адмаўляецца таму, што ягоная дзяўчына выйшла замуж за багатага і стала жыць ці то ў княжацкім, ці то ў панскім палацы. Як пачуў Саўка пра такую навіну, дык з хаты, можа, з тыдзень не вылазіў. Усе чулі, як горка-самотна ў тыя смутныя дні спявала ягоная скрыпка, як маці казала суседзям:

– Ой, людцы мае, хоць бы чаго благога сабе не зрабіў...

– Дык вы, цётка, глядзіце за ім, вачэй не спускайце.

– Я ж так і раблю. Але ж і праца па доме ёсць...

– Нічога, цётачка, вы за гэта не перажывайце. Мы і ніву вашую дагледзім, і за жывёлай паназіраем, толькі каб у вашай хаце ўсё наладзілася.

– Дзякуй вам, людцы.

Саўка нічога тады не выкінуў, але на вяселлі ды на вечарынкі хадзіць адмовіўся. Як яго ні ўпрошвалі, колькі грошай ні абяцалі, ён сцвярджаў сваё:

– Не пайду. Вы, людцы, не крыўдзіцеся. Не магу я зараз іграць, душа не ляжыць...

Так і ішлі людзі з хаціны ні з чым. Матуля Саўкава толькі і мовіла, апраўдваючыся за сына:

– Даруйце, але нічым я дапамагчы не магу. Не хоча іграць. I дома нават сам не іграе. У працу ўкінуўся, нібы той вол трохжыльны. Нават са сцяны скрыпачку не здымае.

Так працягвалася дзесьці каля года. Хлопцы ды дзяўчаты ўжо і ў хаціну да Саўкі перасталі наведвацца, ведалі наперад, чым ён адкажа ў чарговы раз. А малады гаспадар працаваў. Даглядзеў гаспадарку так, што зайздросціць іншыя пачалі:

– Ты глядзі, як усё акуратна ды спраўна робіць.

– А хіба ж не ўмее.

– Раней жа...

– Раней на скрыпцы іграў і часу неставала, асабліва перад святочнымі днямі ці перад вясельнымі, а зараз чалавек да зямлі прырос...

Хто яго ведае, колькі яшчэ часу Саўка не браў бы скрыпку ў рукі, каб не адзін выпадак.

Здарылася так, што ён з матуляй жаў жыта і падчас полудня да іх падышлі пасядзець-адпачыць суседзі. А ў суседзяў была прыгажуня дачка, якая ў апошні час расквітнела кветкай-вяргіняй, што тая вясна пасля суровай зімы. Звалі яе Насткай. Селі, слова за слова, неба дзякуюць, што надвор'е добрае стаіць, што з хлебам будуць, і тут дзяўчына, цяжка ўздыхнуўшы, прамовіла:

– Усё гнешся, працуеш... Каб хоць хвілінку пайграў, дык і спіна адышла б адразу, і сіла аднавілася б...

Яна звярталася не да Саўкі – да ўсіх, бо, відаць, вельмі стамілася на самай справе. Але хлапчына нечакана заявіў:

– Сёння-то не, а заўтра дык дакладна вам сыграю.Вазьму скрыпку ў поле і сыграю.

Як сказаў, так на наступны дзень і зрабіў. Праўда, нядоўга іграў, але выводзіла ягоная скрыпка такія мелодыі, так за душу брала, як, можа, ніколі раней гэтага не рабіла. Высока-высока, некуды ў сінюю далячынь, узляталі гукі простага інструмента і там недзе расставалі. Усе сядзелі і слухалі, нібы зачараваныя. Думалі пасля гэтага, што і на вячоркі Саўка пойдзе, і па вяселлях вандраваць стане. Ды не, такога не здарылася. Толькі ў полі і іграў, толькі і выводзіла яго скрыпка сумныя ці вясёлыя мелодыі, калі побач з ім сядзела прыгажуня Настка. Цяпер ужо ўсе вяскоўцы гаманілі, што скрыпач закахаўся, што нарэшце знайшлася тая дзяўчына, якая ўзбудзіла ягоную душу, якая прымусіла Саўкава сэрца па-новаму глянуць на жыццё. Гаманілі ўжо і пра хуткае вяселле, бо і Саўка нашэптваў не раз Настцы:

– Калі ўжо, мая ты прыгажуня, мне да тваіх бацькоў сватоў прысылаць?

– Ай, Савачка, пачакай яшчэ крыху. Дай мне яшчэ жыццю парадавацца, за мамчынай ды за татчынай спінаю пасядзець.

– А то замужам ты радавацца не будзеш?

– Буду, але ж... Дзеці пойдуць, гаспадарка ўласная на плячах павісне... Не стане часу прыгажосцю захапляцца.

– То калі?

– Давай ужо восенню, раз ты такі нецярплівы. Восенню, калі бацькі адробяцца, бо раней яны ні за што на свеце і не пагодзяцца.

Дачакаліся і вяселля, і зажылі маладыя весела ды дружна. Ды што ж яшчэ можа пагражаць, калі кахаюць адзін аднаго, калі абодва працавітыя? Так усе думалі, як і мы з вамі, а аказалася, што ёсць такая рэч у свеце, якая можа любога чалавека з правільнага шляху збіць. I рэч гэтая – гарэлка.

Доўгі час не хадзіў іграць на вечарынкі ды на вяселлі Саўка, але аднаго разу прыйшла да яго прасіцца сама дзяўчына. Не бацькі, не жаніх, а дзяўчына.

– Не адмоўце, майце ласку...

– А чаго ж гэта ты сама прыйшла? – пацікавіўся Саўка.

– А хто ж яшчэ павінен быць?

– Ну бацька, матуля ці які дзядзька або жаніх твой...

У адказ горка заплакала дзяўчына. Гаспадар і не рад быў, што закрануў чалавека.

– Што з табой? Чаго ты?

Тут ужо і Настка са свякроўкаю кінуліся супакойваць дзяўчыну:

– Не плач. Не плач родненькая. Чаго ты слёзы льеш?

– Ой, жыццё маё такое...

– Дык ты ж яшчэ і замужам не пажыла, а ўжо рукі апусціла.

– Бо ёсць ад чаго апусціць. Сірата я круглая. Няма ў мяне ні таткі, ні мамкі, таму я сама і прыйшла да вас, таму і прашу, бо болей няма каго.

Сцішыліся ўсе, і напружаная цішыня запанавала ў хаціне. Першым яе нарушыў Саўка:

– Дык што мне рабіць? – нібы самому сабе пад нос, прабубнеў ён.

Ніхто яму не адказваў. Гаспадар нецярпліва крутнуўся да жонкі, але тая паціснула плячыма, маўляў, што я, калі ты сам такі парадак ўвёў. Тады азвалася маці:

– Можа б, ты, сынку, выручыў гэтую дзяўчыну? Не па-людску будзе, калі ты ёй адмовіш. У яе, мабыць, і заплаціць няма чым. Да каго яна яшчэ пойдзе, як не да цябе?

– Няма, цетачка, няма, – захліпала зноў дзяўчына, – я хацела прасіць пайграць на вяселлі напавер, а потым бы адпрацавала...

– То, можа, пайграў бы, Саўка? – нерашуча ўступіла ў гаворку і Настка, якой таксама стала шкада сірату. – Працы ў нас такой няма. Там усяго адну ноч пераначуеш і дамоў вернешся...

Гаспадар маўчаў, толькі пазіраў на дзяўчыну, якая жаласна глядзела прама яму ў вочы. Потым схамянуўся:

– Калі так, то пайду і сыграю.

– Вось малайчына, сынку, – узрадавалася маці. – Людзей трэба выручаць. Можа, і нам некалі давядзецца прасіцца.

– Толькі, Настка, я платы ніякай ад яе, ад сіраты, не хачу. Абыдземся, у нас жа ўсё ёсць...

– Так, родненькі, так. На той плаце, што табе гэтая дзяўчына адпрацуе, мы не ўзбагацеем. Няхай яны лепей на сваім падворку ці гаспадарцы папрацуюць, там ім працы хопіць па самыя вушы.

– Тады дамовіліся. Бяжы, дзяўчына, дамоў і не перажывай. Адыграю вам вяселле.

3 таго вечара ўсё і пачалося. Зноў пачалі запрашаць Саўку на вяселлі, а ён перастаў адмаўляцца. Ды гэта ж нічога, але чалавек пачаў зазіраць у чарку. А як пачаў выпіваць, дык і да справы не надта ўжо цягнуўся. Маці плакала, Настка галасіла, што ўсё не так у іхняй хаце пайшло. Саўка, калі прачынаўся, абяцаў:

– Болей і на губу гарэлкі не вазьму! Усё на гэтым! Апошні раз! Абяцаю!

Настка дык тая стрымлівалася, магчыма, верыла ў абяцанні мужа, а вось матуля рэзала праўду прама ў вочы:

– Абяцалася свіння гразі не чапаці... Ці ж гэта табе, чалавеча, не сорамна, ці ж табе справы да сваёй сям'і няма? У цябе ж трое дзетак, яшчэ адно аднаго не панясе, а ты гэтак распіўся! I што ты добрае ў той гарэлцы знайшоў?

Саўка сярдзіта паварочваў вачыма і запэўніваў:

– Болей не буду! Вось пабачыце, што не буду! Але матуля і тут не супакойвалася:

– Няма на цябе болей у мяне веры! Дзе-небудзь у лужыне жыццё сваё п'яны скончыш ці пакалечышся. Хто цябе тады глядзець будзе? Настка?! Ды ты на яе плечы, лайдачына, і так усё ўзваліў! Паглядзі, як яна змізарнела, куды яе прыгажосць падзелася? Чаму ніводнага разу незапытаўся, ці цяжка адной?

Хто яго ведае, колькі яшчэ часу піў бы Саўка, каб зноў-такі не выпадак.

Аднаго разу іграў ён вяселле ў свайго стрыечнага брата. Платы браць не хацеў, а гаспадар яго шчыра гарэлкай частаваў. I так набраўся Саўка, што нават сваю звычайную норму перапіў. Гаспадар прапанаваў яму застацца на ноч, толькі Саўка не пагадзіўся:

– Зайду. Дзе я толькі не быў, але свайго двара ніколі яшчэ не мінаў.

Ідзе Саўка, плявузгае абы-што сабе пад нос, песні гарлае, бо побач жа нікога няма. А калі б і быў, дык чаго там п'янаму чалавеку палохацца? Потым прысеў на нейкі пагорачак і як засучыў на скрыпцы кадрылю, дык і зоркі ў небе, здавалася, ярчэй засвяціліся ды заскакалі. Іграе музыка, языком прышчоўквае ў такт і яшчэ ўмудраецца лапцем крутнуць перад сабою, нібыта скача на пару з якой ладнай маладзіцай. Так іграў чалавек і не заўважыў, як да яго падышоў і прысеў побач прыгожы хлапчына. Мала таго, што прысеў, дык пачаў бойка лупасіць у бубен, які таксама невядома адкуль з'явіўся. Цяпер яны ўжо ўдваіх папісквалі і пасвіствалі. Саўка азірнецца на незнаёмца, усміхнецца, а той яму зубы пакажа – і далей рэжуць. Потым выдыхнуўся музыка, перапыніўся і пытаецца:

– А ты чый жа гэта будзеш? Нешта я цябе не ведаю.

– Затое я цябе, Саўка, ведаю добра.

– Саўку ўсе ведаюць.

– Яно так, музыка ты хвацкі. Нідзе і ніколі я не чуў, каб чалавек гэтак хораша іграў, хоць па свеце мне давялося пабадзяцца...

– Ды ўжо ж, – задаволена хмыкнуў музыка.

– Слухай,а ты і сёння з вяселля?

– Так.

– У мяне да цябе, чалавеча, такая просьба-прапанова. Ты ж усё роўна платы на вяселлі не ўзяў...

– Пра ўсё ты ведаеш...

– Так даводзіцца жыць. То, можа б, і нам на вяселлі пайграў?

– Якое такое вяселле пасярод ночы? – здзіўлена пачаў азірацца Саўка.

– У нас такая завядзёнка, што вяселлі гуляюць па-іншаму.

– А я і не чуў нават.

– Многія не чулі. Ну то што, пагаджаешся? Мы шчыра заплацім... Золатам... Чыстым золатам... Так што згаджайся.

– А калі не пагаджуся?

– Твая справа, але іншага разу можа не выпасці. Глядзі, колькі грошай упусціш...

Гамонка пра вялікія грошы збіла з панталыку п'янаватага Саўку, таму ён і пагадзіўся.

Але ж нездарма ў народзе гавораць, што за грошы ўзяўся – чорту прадаўся.

Пайшоў той хлапчына наперадзе, а Саўка за ім чыкільгае ды на скрыпцы яшчэ ўмудраецца іграць. Час ад часу, праўда, пытаецца:

– Хутка ўжо ці не?

Павадыр павернецца і прамовіць:

– Хіба ты галасоў не чуеш? Хіба ты агнёў яркіх наперадзе не бачыш?

– Не...

– Ды ўжо зусім блізка, патрывай яшчэ крыху.

– А мне не прывыкаць. Я вытрымаю.

– То і добра.

Прыходзяць яны ў вялікі-вялікі палац. Паноў там багатых ды паненак было гэтулькі, што з усяго наваколля пазбірай, то і на палову не хапіла б. Гэта і падалося Саўку падазроным, але павадыр не даў яму і рота адкрыць.

– Ты ўсё дапытваўся, дзе іграць давядзецца? А вось тут і рэж! За грашыма мы не пастаім!

– Але ж...

– Што такое яшчэ?

– Ці ўмеюць яны тыя танцы скакаць, якія я зайграю?

– Нашы госці па-ўсялякаму ўмеюць. Няхай цябе гэта не палохае.

Як зайграў Саўка, а паны з паненкамі як пусціліся ў скокі, ды яшчэ і морды такія рабілі, што ён ажно са смеху даходзіў. Госці падскоквалі, не супыняліся, а музыка таксама хвацка трымаўся, даказваў, што лепей за яго іграць ніхто не ўмее. Потым адумаўся: іграць-то ён іграе, а як жа плаціць будуць? На звычайным вяселлі ўсё проста: шапку пакладзеш, і госці туды капейкі свае кідаюць. Супыніўся Саўка, і тут да яго пачалі падлятаць распараныя танцоры:

– Пайграй яшчэ, скрыпачу! Не сядзі, бо мы застудзімся, стоячы!

Саўка ўсміхнуўся:

– Я іграю, а хто мне заплаціць? Госці ажывіліся:

– Гэта мы зараз выправім! Іграй – не пашкадуеш! Глядзі, колькі накідаем!

Як сталі кідаць грошы, ды чыстае золата, то накідалі ў хуткім часе Саўку амаль што па калені. Пабачыў такую справу музыка і ўзяўся за скрыпку. Як падумаў, колькі золата дамоў прынясе, то ажно сэрца ў грудзях залякацела ад радасці.

Рэжа музыка польку-весялуху, а тым часам недзе далёка-далёка пракукарэкаў певень. I тут Саўка... прахапіўся. Здзічэла азіраўся па баках і ніяк не мог дацяміць, дзе гэта ён і як тут апынуўся. Навокал была вада, густая балотная трава, а сам Саўка сядзеў на гнілой смярдзючай купіне.

«Вось дапіўся, дык дапіўся, што ледзь у палце не ўтапіўся...» – горка сказаў скрыпач і прысягнуў, што ніколі болей піць не будзе, што будзе жыць дзеля родных.

А дома матуля яшчэ дадала, увесь час прымаўляла:

– Вось напіўся, што з палтам ажаніўся! Каб цябе, дурня, болей ужо ногі там не насілі! Каб ты смалы напіўся!

Так людзі і сталі зваць тое месца, дзе Саўка блукаў, – Палта, балотам па-іншаму, а рэчку, якая падзяляла яго на дзве палавіны, – Палатаю. Ад рэчкі потым і паселішча пайшло, якое людзі назвалі Полацакам.

Было ў аднаго бацькі, які некалі жыў тут, непадалёку, на хутары, два сыны. Усяго ў той сям'і хапала. Зямлі гаспадар багата меў. Калі маладзейшы быў, дык сам ва ўсім разбіраўся і спраўляўся, а калі састарэў, то і парабкі-работнікі не дапамагалі, якіх пастаянна з дзясятак наймаў.

Сыны не ў яго ўдаліся. Сцяпан, старэйшы, любіў на рыбалку валэндацца. Вось толькі сонца занялося – ён з хаціны адразу ж знікае. Колькі ні крычаў гаспадар, колькі маці яго ні ўшчувала – нічога не дапамагала. Акінецца злым вокам на бацькоў ды прамовіць сярдзіта:

– Як хачу, так і жыву!

– Сыночак, дык зямля ж у нас недагледжаная.

– Няхай яе парабкі даглядаюць!

– Але ж гэта наша ўсё.

– Я і не кажу, што чужое. Няхай бацька, заплаціўшы, і дзярэ з іх тры шкуры. А мне што, я на рыбалцы пасяджу, на юшку налаўлю.

– Калі тое было? – уступаў у спрэчку стары. – Калі ты больш за пару рыбін дамоў прыносіў?

– А што, не было?

– Не было. Толькі прыляціш галодны, як воўк, ды ўсё са стала ды з печы пахапаеш, не думаючы надта, што астатнія галоднымі застануцца.

– То ўжо мне бацька і кавалак хлеба не дасць?

– I не дам!

– Людцы, перастаньце сварыцца! Знайшлі з-за чаго крычаць! – Гаспадыня кідалася да сына з мужам, а тыя, разгарачаныя, ужо былі гатовы за грудкі ўшчаперыцца.

– Каб я цябе болей у гэтай хаціне не бачыў! – сурова прамаўляў гаспадар.

Але ж і сын не саступаў:

– А я болей і сам не пайду! Згарыць яна няхай, твая праца! Не сядзіцца табе спакойна, дык дай мне вольна пажыць! Не хачу я ў зямлі корпацца! Мне на рэчцы добра! Пайду на Палату, сяду на беразе і буду сачыць за паплаўком! Там спакойна і ціха, і ніхто не ўпікае, што корміць мяне! – і, ляпнуўшы дзвярыма, знікаў з хаты.

Гаспадар доўга яшчэ не знаходзіў спакою:

– На Палату яго цягне! Там яму намнога лепей, чым дома! Працаваць яму не хочацца! I не трэба, сам спраўлюся! Пакуль хаджу, да таго часу буду і гаспадарку весці! Ад цябе, смаркача, не залежу!

Жонка спрабавала супакоіць мужа.

– Чаго ўсхадзіўся, чалавеча? Сядзь, перадыхні, а то з самае раніцы сварыцца ўздумаў. Не трэба так. Мы ж яшчэ не зломкі. Неяк і перацягнем лёс гэты. Ды і малодшанькі наш, можа, па другім шляху пойдзе, не па такім, як Сцяпан. Стане дапамагаць. А мы пабачым, што ўсё добра ў яго атрымліваецца, дык і адмовім яму ўсё з гаспадаркі ды з палеткаў. Няхай правіць, а рыбаку – ляжаць на баку...

– Што Сцяпан, што Гаўрыла – аднаго поля ягады. Ні таго не прымусіш працаваць, ні таго. Толькі і глядзяць, каб дзе паспаць ці пралайдачыць цэлы дзень. Хутка за стол нават на руках насіць будзем. Старэйшы на рыбалцы цэлыя дні прападае, а малодшы з руляй па лесе бегае ды ўсё пераконвае, што хутка ўсіх звяроў перастраляе.

– Ага, мужу, і ў каго яны такія пайшлі? – задуменна прамаўляла жанчына.

Пачуўшы такое пытанне, неяк раптоўна абмякаў і гаспадар:

– I не кажы. Здаецца ж, мы ніколі і хвілінкі лішняй не пасядзелі, не адпачылі. А яны...

– Маленькія былі такія ласкавыя, паслухмяныя.

– Цялятка ласкавае, пакуль матку ссе.

– Вось каб усё можна было назад перамяніць...

– I што б ты рабіў тады?

– Па-іншаму выхоўваў бы.

– Як жа гэта?

– А з самага маленства не шкадаваў бы іх, а прымушаў працаваць. Спачатку, калі дзецьмі былі, пакрысе, а потым і болей.

– Усе мы ўчарашнім днём, стары, разумныя... Пагамоняць так, крыху супакояцца, а тым часам ужо і малодшы, Гаўрыла, вочы прадзірае. Першае, што ён заўсёды прасіў, было:

– Есці там дайце што-небудзь.

– А куды ты, сыночак, не паспеў? – ласкава пыталася маці, не даючы магчымасці гаспадару адразу ўсхапіцца лаяцца з Гаўрылам. Можа, устаў бы ды дапамог чым...

– I так жа ўсё пароблена. А ўставаць мне зарана не выпадала сёння.

– Чаму гэта?

– Учора дзіка я ў лесе падняў. Ды такога здаравеннага... Зраніў яго моцна, некалькі разоў страляў, але не дабіў. Натаміўся, набегаўся, што ледзьве дамоў давалокся.

– Мог бы дзе і ў балоце пераначаваць, не надта я цябе, лайдачыну, чакаў, – пачынаў злавацца гаспадар, пачуўшы хлусню малодшага.

– Памаўчы, стары, памаўчы...

– Я яшчэ нічога такога і не сказаў.

– Але ж і не маўчыш.

– I не збіраюся.

– Я ж прашу.

– Ты просіш, а яны карысталіся і карыстаюцца такімі момантамі вельмі зручна. 3 раніцы самае адзін перасварыўся і на Палату ўцёк, а зараз вось і другі дзёру задасць. Зноў будзем самі ўсё рабіць ды да ладу даводзіць. Гэты ляжыць колькі часу, хоць бы на падворак выйшаў ды карову напаіў ці на пашу выгнаў. А то ён мне хлусіць, як учора лынды цэлы дзень біў...

– Не хлушу, праўду кажу.

– Каб ты так хлеб еў, як ты мне калі праўду казаў! – узарваўся гаспадар. – Дзе ж гэта бачылі, каб родныя дзеці так ад працы ўцякалі?! Той за вуду – і заламаў на рэчку, а гэты зараз ламаку сваю на плячо павесіць – і зноў джгне ў другі бок! Каб ужо вы там, у той Палаце, ці патапіліся, ці ў якім гнілым балоце ногі сабе павыкручвалі, як мне ўсё гэта надакучыла! Даць бы якім кіем па спіне добра, то знаў бы, як ленавацца!

Гаспадыня спяшалася на выручку малодшаму:

– Ой, не чапай яго, чалавеча. Неяк жа і мы будзем. Жывуць жа людзі.

– Людзі жывуць, а мы – пакутуем.

– Чаму гэта?

– Бо нас Бог пакрыўдзіў. Двух лайдакоў у адну сям'ю даў – рыбака ды паляўнічага. Ад такіх сыноў нічога добрага не чакай.

– А можа...

– Ды не перайначацца яны. Хоць бы па якой дзяўчыне ці ўдаве ім знайсці, і няхай бы прэч з майго падворка кіравалі, каб і не смярдзелі тут.

– Дзеці ж родныя, стары...

– А мне, думаеш, не баліць?

Пакуль яны паміж сабою гэтак разбіраліся, Гаўрыла паспяваў сабрацца і плетануць з хаты.

Колькі яшчэ часу так прайшло – ніхто добра і не памятае, але ж неяк пажаніліся Сцяпан з Гаўрылам, і жонак нішто сабе ўзялі. Ды бацька не мог ім дараваць таго лайдацтва, якім яны яму надакучылі. Калі сыны запыталіся, колькі зямлі дасць ім гаспадар, то той крыкнуў:

– Ты будзеш, сынку, мець Новую Палату, а ты – Старую Палату!

Не мясцовы чалавек і не зразумее. Значыцца, бацька даў на пасаг аднаму – зямлю ля старога рэчышча рэчкі, а другому – ля новага.

Вось адкуль з'явілася назва паселішча Старая Палата.

Некалі праз нашы мясціны праязджала вядомая расейская царыца Кацярына II. Спынялася на кароткія адпачынкі і абавязкова выклікала да сябе мясцовых жыхароў, каб тыя паспявалі ёй простыя песні. Сама садзілася ў высокае крэсла, абапал яе станавіліся шматлікія слугі і князі, якія заўсёды суправаджалі Кацярыну II у дарозе, і слухала, нават размаўляць нікому падчас гэтага не дазваляла.

Аднаго разу прыселі слухаць песні, а нейкі багаты ці то князь, ці то граф вырашыў паказаць сваё абурэнне гэткім парадкам. Пасярод самай журботнай песні ўзяў ды і ляпнуў:

– А мне да ўсяго гэтага, як чорнаму сабаку справа да блох... Ці ж то для нашага, княжацкага, вуха гучанне?

Астатнія толькі коратка хіхікнулі, але ніхто ў адкрытую не асмеліўся падтрымаць ганарліўца – хто збаяўся, а хто мудра вырашыў, што за лепшае будзе прамаўчаць, бо занадта доўгі язык да дабра не даводзіць. Убачыў той хвалько, што і Кацярына II нічога не адказала, і вырашыў, што яна не супраць, каб ён так і далей гаманіў. Таму працягваў:

– I ці то тут цікавага? Выюць-гарлаюць, хістаюцца нечага... Навошта мне гэта?

У адказ пачуўся сцішаны смех, але Кацярына II і на гэты раз не павярнулася.

Франтаваты князь зусім ужо расперазаўся:

– Стаяць тут, смярдзяць, кажухі нямытыя... – і хацеў яшчэ нешта дадаць, але не паспеў – сялянкі скончылі сваю сумную песню і схіліліся ў нізкім паклоне. А над натоўпам пранёсся ўладны голас Кацярыны II:

– Каму там надакучыла стаяць ды нюхаць?

– Не нюхаць, а слухаць, ваша царская вялікасць, – паспрабаваў было пажартаваць ганарлівец.

– То ён мяне яшчэ і папраўляе?! Маўчаць! Прыдворныя схілілі галовы, слугі плетанулі як мага далей, каб лішні раз не пападацца пад гарачую руку. Ведалі, што ім усё роўна перападзе, яшчэ дастанецца і ад сваіх паноў. Але сама болей напалохаліся сялянкі. Яны стаялі, і чуваць было, як гучна ляскочуць іхнія зубы. На гэта і звярнула ўвагу Кацярына II:

– Вы яшчэ тут... стаіце? Не палохайцеся, з вашых галоў і валасінка не ўпадзе. Дзе мой намеснік?

Аднекуль з натоўпу раптоўна ўзнік невысокага расточку чалавечак і падляцеў да валадаркі.

– Я тут...

– Гэтым людзям шчодра заплаціць трэба... Не шкадуючы...

– Але ж...

– Што яшчэ?

– Ды звычайным вясковым бабам ці трэба гэтулькі грошай даваць?

– То што, толькі вашым жонкам ды дочкам даваць? Толькі каб вы кралі? Плаці і маўчы. Не з тваёй кішэні, з дзяржаўнай людзям плачу...

Намеснік кінуўся выконваць загад.

– А дзе той, якому што да блох, што да песень – усё роўна?

Запанавала цішыня. Было чуваць, як звіняць у руках намесніка залатыя.

– Дык дзе гэта ён?

– Я тут... – пачулася ледзьве чутна.

– Хадзі, мой каханенькі, сюды. Хадзі, не палохайся, зараз ты мне спяваць будзеш.

Князь на паўсагнутых нагах падцягнуўся да валадаркі.

– То што, табе не падабаюцца тыя песні, якія я слухаю?

– Падабаюцца...

– Чаго ж тады перабіваў, перашкаджаў мне слухаць?

– Нешта...

– Перад паненкамі маімі хацеў свой нораў і гонар паказаць? То і пакажаш, толькі ў іншым месцы. Калі ўбачу, што стараешся, то, можа, і дарую ды назад да сябе ў світу забяру, а зараз... А зараз... Эй, дзядзька, – звярнулася Кацярына II да здаравеннага чырванашчокага фурмана, – злазь ды хадзі сюды. А ты, княжа, будзеш цяпер на ягоным месцы. Глядзі, калі недзе не ўправішся, то атрымаеш плескачоў, ды не ад мяне, а ад твайго непасрэднага начальніка, які не надта любіць адно і тое ж два разы паўтараць.

Так на ўсю астатнюю паездку стаў той ганарлівы князь фурманам. Ад сораму згараў, павярнуцца лішні раз не асмельваўся, каб твару ягонага старыя знаёмыя не ўбачылі. А тут яшчэ, ліха на яго, начальнік такі трапіўся, што і перадыхнуць не даваў. Калі што – адразу гарлаў:

– 3-за чаго цябе кормяць, гультаіна? Бізуноў захацелася?

Ляцеў тады бедалага-князь, нібы яму крылы ўторквалі, і шчыраваў. Увесь час толькі і спадзяванняў у яго было, каб неяк выслужыцца, каб яго заўважылі і дазволілі вярнуцца назад. Спадзяваўся, і такі момант наступіў. Праўда, прайшло добрых два ці тры месяцы. Прызвычаіўся, ганарлівец, і да кпінаў, і да крыкаў, і да таго, што іншыя фурманы, спачуваючы яму, нечым пастаянна дапамагалі. Цяпер і былы князь разумеў, што без такіх шчырых і простых людзей у жыцці нельга абысціся.

Аднаго разу прыпынілася Кацярына II са сваім шматлікім абозам у прыгожым месцы. Справа была ранняя, да ночы было далекавата. Валадарыня загадала паклікаць да сябе спявачак з бліжэйшага паселішча. Адным словам, усё паўтарылася, як і шмат разоў да гэтага. Села яна ў крэсле, але, вырашыўшы нешта загадаць, раптоўна ўзнялася. У гэты момант моцны парыў ветру сарваў з яе галавы лёгкі саламяны капялюшык і панёс яго. Кацярына II толькі і паспела, што ўскрыкнуць:

– Трымайце яго. Гэта ж мой самы любімы! Бачыце, як тут ветрана!..

Кінуліся слугі ды прыбліжаныя за капялюшыкам, але самым першым прыспеў да яго той самы ганарлівы князь. Ухапіў ён капялюшык і да валадарыні паджгаў. Тая яго адразу за гэта і даравала.

Сяляне, якія прыйшлі спяваць песні і ўсё гэта чулі на свае вушы, пераказалі іншым. 3 таго часу і пайшла назва – Ветрына.

Жыў некалі ў нашай мясцовасці пан Казімір. Мала таго, што быў ён надзвычай багаты, дык яшчэ такі сквапны ды бязлітасны ўрадзіўся, што даруй, Божа, каб не дапусціць болей такіх людзей на белым свеце гаспадарыць. Ледзь што не так – адразу закрычыць-загыркае на шматлікіх слуг, якія маглі і родных бацькоў у магілу загнаць:

– Улупіце яму бізуноў, каб ведаў, як мне не падпарадкоўвацца! Каб ведаў, што кожнаму, хто не паклоніцца мне, не будзе літасці!

I жыў у прыгоне ў таго бязлітаснага пана каваль Сцяпан з жонкай ды дзеткамі. Добры быў майстар, што хочаш мог зрабіць. Але дзе ж вы бачылі, каб памешчык ды простаму селяніну дазваляў нешта без загаду зрабіць? Ніколі такога не здаралася. Апошнюю шкуру драў з каваля Казімір. Не глядзеў, што той з рання да змяркання ў кузні грукаў па кавадле, дык яшчэ прымушаў і зямлю апрацоўваць, і падаткі своечасова плаціць. 3-за гэтых падаткаў усё і завязалася. Пан загадаў іх плаціць. А з чаго было плаціць Сцяпану? Вось і ўпаў ён перад гаспадаром:

– Паночку, не губі...

– Чаго ты хочаш, Сцяпан?

– Паночку, будзь ласкавы, дазволь мне крыху пазней за ўсё заплаціць і тыя падаткі прынесці. Не паспяваю... Не магу адзін усяго перарабіць...

– А ты жонку прымушай дапамагаць.

– Яна і так не разгінаецца. Усё адна сама робіць, бо мне ж каваць даводзіцца.

– А ты дзяцей прывучай.

– Дык маленькія ж яшчэ. Няхай пабегаюць, сонцу яснаму парадуюцца.

– Лайдакоў гадуеш?

– Няпраўда, пане, – не ўтрываўся Сцяпан.

– Дык ты яшчэ і пярэчыць мне ўзяўся? Вось за гэта і дня табе не дарую.

– Але ж я...

– I слухаць болей не жадаю. Каб да заўтрашняга вечара ўсё на мой падворак звёз.

Што было рабіць Сцяпану? Здавалася, што і сонца для яго болей не свяціла. Ведаў, што калі не паспее аддаць, дык памешчык на ягонай сям'і адыграецца. Ужо і дамоў не хацеў чалавек ісці. Што ж ён там сваёй жонцы ды галодным дзецям скажа?

Вырашыў тады каваль утапіцца. Ідзе, не заўважае нічога навокал. Тым часам і цямнець пачало. Густы змрок апанаваў кустоўе і ўсё вышэй і шырэй распускаў свае ўчэпістыя лапы-косы. Ачнуўся крыху, калі пачуў нейкія незразумелыя крыкі, галасы, устрапянуўся і пачаў углядацца наперад. Ажно бачыць – вогнішча гарыць. На яго і папраставаў Сцяпан. Не тое што захацелася жыць, але неяк само па сабе ўсё атрымалася. Пасунуўся бліжэй і спыніўся разгублена: перад вогнішчам сядзела некалькі дзясяткаў цыганоў. Паклікалі яны да сябе каваля, запрапанавалі сесці. Самі маўчаць, і іхні госць не адзываецца. Ажно праз некаторы час самы стары цыган прамовіў:

– А што гэта ты, бацю, такі хмурны? Здарылася, можа, што? Скажы, чалавеча, а раптам дапаможам?

– Эх, людцы добрыя, ды мне ўжо ніхто не дапаможа. Мяне ўжо толькі адна сырая магіла чакае, там я выйсце бачу...

– Ну туды мы, бацю, усе паспеем, ніколі не прыпознімся, – зноў падаў голас стары цыган.

– У мяне зусім іншая справа... – і распавёў пра ўсё.

Цыганы сядзелі і моўчкі слухалі, не перабівалі, але твары іхнія станавіліся ўсё зласнейшымі. Было відаць, што іх добра зачапіла чужое гора. Гаварыў, гаварыў Сцяпан, а напрыканцы не ўтрываўся і заплакаў.

– Чаго ты, чалавеча? Усё яшчэ перайначыцца, – паспрабавалі было супакоіць яго цыганы.

– Не, людзі добрыя, нічога ўжо не перайначыцца. Мне не сябе шкада, а жонку ды дзетак маленькіх. За што ім пакутаваць даводзіцца?

– Каб жа мы, братка, ведалі, за што... Самі ж бачым з твайго аповеду, што невінаваты ты, што гэта памешчык твой лютуе.

– Не адчайвайся, бацю. Кладзіся спаць, а сонца ўзыдзе, то і паратунак нейкі прыйдзе.

– Які сон? Які паратунак? Мне зараз самы момант, што галаву ў пельку ўсунуць.

Стары цыган не вытрымаў і ўзарваўся:

– Ну павесішся ты ці ўтопішся... Што табе з гэтага? Нічога. Што дзецям тваім ці жонцы за палёгка? Ніякай. Таму думай, чалавеча, а на неба не надта спяшайся. Паспееш.

– Але што я магу адзін зрабіць?

– Адзін – нічога. А вось калі мы ўсе агулам возьмемся, то нешта і прыдумаем. Думаеш, нам гэты пан папярок горла не стаў? Стаў, ды яшчэ як. Колькі ён нашых коней загадаў адабраць, колькіх нашых цыганоў на стайні секлі – не пералічыць. Мы яму ніколі не даруем. Кладзіся, чалавеча, спаць. Старэйшыя пасядзяць, пагамоняць, і ўсё пойдзе на лад. Я табе абяцаю, што мы дапаможам.

Прылёг Сцяпан і задрамаў, а некалькі цыганоў ссунуліся ў купку і пра нешта доўга яшчэ паціху спрачаліся. Яны ляглі ўжо на самым світанні.

Калі каваль прахапіўся, то наўкола яго бегалі мурзатыя дзеці, па-ранейшаму дымела вогнішча, хадзілі паважныя цыганы.

– Што ж, чалавеча, мы табе дапаможам, – падышоў да каваля ўчарашні стары цыган, – але спачатку пра ўсё паслухай. Значыцца, так. Вось табе колькі залатовак, іх хопіць, каб аддаць усе падаткі. Гэта мы з усяго табара сабралі. Памешчык твой пачне цікавіцца, адкуль ты іх узяў, бо ён жа выдатна ведае, што ў цябе нічога за душою няма. Ты адразу не прызнавайся, а потым і шапні, што скарб знайшоў і што там гэтага золата – хоць мех цэлы насыпай. Прывядзеш пана вунь да таго дуба, а мы яго там і сустрэнем... Пастарайся толькі, каб ён людзей многа з сабой не браў. Зробіш?

– Зраблю, бацька, можаце на мяне спадзявацца. А за грошы гэтыя я вам адраблю. Я ж каваль.

Пан Казімір ажно вочы вылупіў, калі ўбачыў каваля, бо слугі яму ўжо данеслі, што таго дома не было. А калі яшчэ і залатоўкі на стол ляглі, то гаспадар і мову спачатку страціў. Потым, праўда, адышоў і пачаў дапытвацца, адкуль яны ў беднага селяніна. Так памешчык і трапіў у пастку. Сцяпан патрываў, а потым нібыта і прагаварыўся. Казімір, каб ні з кім не дзяліць золата, з адным толькі слугой паехаў да ўяўнага скарбу. Там яго і злавілі цыганы. Доўга меркавалі, як з вылюдкам разлічыцца, і нарэшце прыдумалі: расшчапілі пень і ўсунулі ў расколіну панскае прычындалле. Казімір так і сканаў ад болю і крыку. А месца тое людзі празвалі Казімір Роў. Потым там паселішча стала, і называцца пачало крыху па-іншаму – Казімірава.

Наша мястэчка дужа старадаўняе. Людзі гавораць, што пайшло ад тых яшчэ часоў, калі Бог свет ствараў.

Як Бог ствараў усё жывое, то стараўся рабіць працавітых, сумленных, шчырых істот, каб калі і адрозніваліся, дык толькі ростам, вагою ці сілай – нічым іншым. Ды хіба ж так атрымліваецца, як задумваецца? Пастаянна ж нешта не выходзіць, недзе хіб абавязкова вылезе. Так і тут ва Усявышняга пайшло бокам. Усё ён прадугледзеў, але аднаго не разлічыў – не падумаў, што сярод створаных ім істот могуць аказацца і такія, якія толькі і рабіць будуць, што пахваляцца, ці, горай за тое, толькі за кошт іншых жыць, а самі нават ніякіх намаганняў для таго, каб пракарміцца, не прыкладуць. Каб жа ён такое прадбачыў. А то наштукаваў птушак усялякіх, маленькіх і вялікіх, рознакаляровых і шэрых, і пачаў раскідваць іх ва ўсе бакі. Кіне ды яшчэ і прымовіць: «Ляціце высока і далёка!»

А зверху толькі радасны шчэбет у адказ даносіцца.

Кіне чарговых птушачак і зноў: «Ляціце! Размнажайцеся ды з людзьмі ў згодзе жывіце!»

Слухае, як ягоныя стварэнні заліваюцца, і на сэрцы лёгка робіцца.

Каб жа птушак толькі некалькі было, дык і справы ўсяе на паўгадзінкі. Але нарабіў іх Бог надзвычай многа, каб на ўвесь свет хапіла, бо пакуль яны размножацца, пакуль разляцяцца, то ці мала часу пройдзе?

Стаміўся Усявышні, сеў, адпачыў крыху і думае, як бы хутчэй іх павыпускаць на волю, душы жывыя ў іх паўкладваць. Засумаваў было, што працы яшчэ многа. Ды што ж рабіць, такі ўжо лёс першастваральніка, калі ніхто не мог падмяніць. Але ў гэты самы момант за спінаю пачулася лёгкае пакірхванне. Акінуўся Усявышні – а перад ім нячысцік стаіць, сваім пачварным хвастом-венікам пакручвае. Яны тады яшчэ пасяброўвалі, не сварыліся.

– Чаго прыджгаў?

– Ды...

– Кажы, што трэба, час дарма не марнуй, сам жа бачыш, колькі ў мяне яшчэ працы. Трэба тэрмінова рабіць.

– Божа, дазволь, я табе ў гэтай справе крыху дапамагу.

– У гэтай справе? А ці ўправішся?

– Толькі таго клопату. Каб што цяжкае...

– Гэта толькі на першы погляд проста, а на самай справе...

– Ухапіў птушачку ды падкінуў. Там ужо няхай яна сама мяркуе, як ёй быць...

– Бачыш, ты і гэта ведаеш.

– А я даўно назіраю.

– За кім?

– За табой, Божа.

– Ну і як?

– Таму і падышоў да цябе, бо падалося, што і я магу справіцца.

– Удваіх, ведама, справа хутчэй пойдзе. Глядзі яшчэ раз, як усё трэба рабіць. Глядзі ўважліва, бо калі пераблытаеш што, у нас не будзе магчымасці перайначыць.

Узяў Усявышні птушачку, кінуў угару і прамовіў: «Ляці высока і далёка, людзей радуй сваім спевам...»

Птушачка адразу і азвалася недзе з паднябесся сваім звонкім галасочкам. Чорт ажно перакуліўся праз галаву ад нецярпення:

– Давай і я.

– Бяры.

Ухапіў птушачку нячысцік і сціснуў яе так, што тая ажно колер свой перамяніла. Бачыў Усявышні, што яна на самым пачатку была рознакаляровая, а тут атрымалася нейкая шэрая. Закрычаў:

– Не цісні так, кідай!

Нячысцік замахнуўся і шпурнуў птушачку не як жывую істоту, а як звычайна камень кідаюць. Паляцела тая не ўгару, а ўбок ды, крылцамі ніводнага разу ўзмахнуць не паспеўшы, гопнулася аб зямлю.

– Што ж ты робіш? Ты ж казаў, што ўсё ўмееш, я ж табе яшчэ і паказваў!..

– А хіба яна не ўзляціць?

– Давай паспрабуем цябе гэтак лёпнуць аб глебу і пабачым, што будзе...

Яны, відаць, доўга яшчэ спрачаліся б, але ў гэты момант пачуўся непрыемны голас:

– Чаго ціснеш? Чаго кідаешся?

Аслупянелыя нячысцік з Богам павялі галовамі, але нікога не ўбачылі. Тым не меней голас загучаў зноў:

– Раскідаўся... Расціснуўся...

– Дык гэта ж... – першым зразумеў чорт.

– Што?

– Гэта ж тая птушка крычыць, што я кінуў...

Падбеглі яны да тае мясціны, куды птушка ўпала, а адтуль пырхнула непрыгожае шэрае стварэнне. I зноў загарлала:

– Раскідаўся!.. Каб табе...

– Тут нячысцік не ўтрываўся і пачаў чорным праклёнам праклінаць дзіўную птушку:

– Каб ты начамі лётала! Каб ты спакою не ведала! Потым перадыхнуў і дадаў, як сам лічыў, найбольш важкі аргумент:

– Каб ты сырога мяса не ела! Каб ты адной мярцвячынай ласавалася!

– Тая птушка як паляцела, так болей назад і не вярнулася. Але, як потым высветлілася, усё, што нячысцік праклёнам закляў, тое на самай справе і атрымалася.

– А нашу вёску так назвалі ад таго, што нібыта непадалёку ля той горачкі, што зараз лесам парасла, усё гэта ў старадаўнія часы і адбывалася. Ад таго, што першы каршун на зямлі менавіта тут з'явіўся. Нездарма ж у нас і сёння яшчэ гавораць, калі на чалавека раззлуюцца ці ўпікнуць яго ў сквапнасці хочуць:

– Што ты на мяне глядзіш? Што каршуном уставіўся? Адтуль, ад таго далёкага часу, і пайшлі нашы Каршуны.

Даўно такое здарылася. Войска напалеонаўскае ў наш край заявілася. Хто ж яго ведае, як бы ўсё атрымалася, калі б захопнікі крыху па-іншаму сябе паводзілі. А то ж, як прыйшлі, адразу пачалі забіваць ды рабаваць, паліць ды вынішчаць усё навокал, каб нічога жывога не засталося. Людзі, можа, так і не імкнуліся б помсціць, каб такой крыўды не адчувалі, а то ж... Прачнуцца з самага світання, а паселішча чужынцамі шчыльна акружана. I пачынаецца тут! Маладзіц ды дзяўчат гвалцяць. Мала таго, што з жанчын здзекуюцца, дык на вачах у іхніх жа мужоў усё гэта робяць ды яшчэ і рагочуць:

– Што, торбы сялянскія, дачакаліся? Думалі – воля вам вернецца, шчасце прыйдзе. Як бы не так. Глядзіце, як мы з вашымі жанчынамі ўпраўляемся...

Дзе ж гэта вы бачылі, каб нехта такое трываў? Уставалі супраць захопнікаў мужыкі, збіраліся групамі, у цэлыя атрады ладкаваліся, і тады ўжо добры адпор давалі французам ды іхнім памагатым.

У нашых мясцінах цэлы атрад утварыўся, і ўзначаліў яго не хто іншы, як сам памешчык. Звалі таго пана Іван, а прозвішча меў Шпакоўскі. У мірны час такі чалавек быў, што пашукай, ды ці знойдзеш дзе такога, каб гэтак добра разумеў людзей простых, каб гэтак шчыра ім дапамагаў. Разбіраўся ва ўсім і дапамагаў. Казалі, што за ўвесь час, калі да яго са скаргамі ды з просьбамі прыбягалі, толькі адзін раз і не дапамог. Прычым не дапамог гультаю і п'яніцу горкаму, які пастаянна гарэлку піў ды жонку сваю ганяў з канца вёскі ў канец.

А так атрымалася, што калі дзеці ягоныя павыраслі, то за матулю, ведама ж, уступацца пачалі. Як далі раз, другі добра ў рэбры, дык ён і прыбег да Шпакоўскага скардзіцца. А той выслухаў уважліва, распытаў, не спяшаўся судзіць адразу, каб не выйшла чаго не па-справядліваму, і кажа:

– Усім дапамагаў і табе дапамагу, чалавеча, бо такі ўжо ў мяне жыццёвы прынцып: нікому ў дапамозе не адказваць.

Узрадаваўся п'яніца:

– Панічыку, родненькі, выручай. Да скону жыцця свайго за тваё здароўе ў царкве маліцца буду. Толькі пакарай ты жонку ды сыноў маіх, каб яны мяне болей не чапалі.

– Не зачэпяць, бо і ты іх болей чапаць не будзеш. А зараз паслухай, чалавеча, мяне. Ідзі на стайню і раскажы там пра ўсё, толькі нічога не ўтойвай.

– Дзякуй, панічыку! Дзякуй вам.

– Не спяшайся дзякаваць. Ідзі, няхай там выслухаюць...

Паджгаў п'яніца да стайні, толькі пяткі чорныя замільгацелі. А пан Шпакоўскі выклікаў да сябе верных слуг і гаворыць ім:

– Слухайце, хлопцы, там я гаспадара аднаго на стайню паслаў, то вы яму добра ўрэжце, каб да самай смерці памятаў, як над жонкай ды над дзецьмі сілу сваю паказваць. Усыпце як раз столькі, каб завязаць можна было...

Слугі ўсё так і зрабілі. Далі таму п'яніцу горкаму гэтулькі гарачых, што ён колькі жыў, то не тое што не піў, але нават баяўся ў бок жонкі крыва зірнуць.

Вось такі быў пан Шпакоўскі.

Калі прыйшлі французы, то Шпакоўскі сабраў усіх сваіх дворных і сялян ды прамовіў:

– Добра мы з вамі, людцы, жылі, але цяпер прыйдзецца нам бараніцца, бо самі ведаеце: вайна ідзе – мужык раве... Застанёмся на месцы, то ці пераб'юць, ці да таго зрабуюць, што жыць далей не будзе як. Выбірайце самі.

– А што нам пан прапануе? – пачуўся з натоўпу спакойны, упэўнены голас.

– Я што прапаную? Я думаю, што самае лепшае – прыхавацца ў нашым густым лесе і адтуль наведвацца ў госці да чужынцаў, каб яны ні на хвіліну не забываліся, хто на гэтай зямлі гаспадары. Так, можа, і самі выратуемся, і ад сем'яў нашых бяду адвядзём.

– Добра пан задумаў.

– Ну а вы што скажаце, мужчынкі?

– Такая ўжо нашая справа – ва ўсім падпарадкоўвацца свайму гаспадару. Не раз ужо вы нас выручалі ў безнадзейных становішчах, будзем спадзявацца, што і на гэты раз добра атрымаецца.

– Што ж, дзякуй за падтрымку. Не будзем дарма дарагі час губляць, трэба збірацца. Праз пару гадзін каб усе са скарбам ды з павозкамі стаялі на гэтым самым месцы. Павядзе нас стары ляснік, які пушчу ведае, як сваю печ.

Так яны і сталі гаспадарыць у тым непралазным лесе. Калі даведваліся, што недзе французы рукі распусцілі, то кіравалі туды і вучылі захопнікаў розуму.

Аднаго разу з'явіўся ў лагеры разведчык і кінуўся да вяскоўцаў, якія, седзячы на сонейку, чысцілі зброю:

– Дзе пан?

– Навошта ён табе?

– Трэба.

– Адпачывае ён. Ноччу з групай людзей гуляць хадзіў, вярнуўся на досвітку. Няхай яшчэ паспіць.

– Трэба будзіць, справа неадкладная.

– А што такое?

– Ягоную сяброўку з суседняга маёнтка французы з сабой забралі...

– Зразумела, тады зараз разбудзім.

Выслухаў Шпакоўскі, што да чаго, доўга маўчаў, а потым азваўся:

– План будзе такі. Я пераапрануся селянінам. Са мной пойдзе ўсяго чалавек колькі, астатнія будзеце ў засадзе чакаць сігналу. Знак як падамо, тады і кідайцеся на дапамогу.

Так і зрабілі. Шпакоўскі з найбольш адчайнымі да дарогі прабраўся, па якой павінен быў той самы абоз праехаць, а астатнія засталіся ў засадзе.

Калі французы з'явіліся, то спачатку ўсё ціха ішло, а потым перастрэлка ўшчалася. Выскачылі тады сяляне з засады – і да павозак. Адбілі паненку, але пана Шпакоўскага варожая куля смяротна параніла. Падхапілі яго на рукі, а ён толькі што і паспеў прашаптаць:

– Цяпер вольна зажывяце, але без мяне...

Памёр храбры памешчык, і пахавалі яго недалёка ад той дарогі, на пагорачку. Самі засталіся пасля вайны жыць у тым самым месцы і вёску сваю, у памяць пра адважнага Шпакоўскага, назвалі Шпакоўшчынай.

Усе гэтыя падзеі здарыліся некалі непадалёку ад вёскі Парэчча. Тут такое смешнае, і разам з тым трагічнае, дзеянне адбылося, што пра яго вунь колькі стагоддзяў усе пераказваюць. Мала гэтага, і возера ад тых часоў ды здарэнняў назву сваю атрымала. А ўсё здарылася ці пачалося спачатку ад нядобразычлівых узаемаадносін паміж родным сынам і маці. Няма чаго думаць, што толькі сёння маладыя старым сваю праўду даказваюць. У тыя часы таксама ўсялякага хапала. Усё ад чалавека залежыць, які ён, які ў яго прыроджаны нораў і сумленне – так ён сябе потым з роднымі ды і на людзях паводзіць. Не хапае ў галаве якой клепкі, то і з бацькамі за чубы хопіцца. А ці ж можна нешта ў вёсцы зрабіць, каб тубыльцы не ўбачылі? Адразу ж перакажуць і ад сябе яшчэ такога дададуць, што зайздросціць іхняму таленту станеш. Пад зямлю закапайся і там якую справу распачні, дык праз некаторы час побач суседа заўважыш. Добра яшчэ, калі спакойна сядзець стане, а то ж падказваць ці дапамагаць па-свойму возьмецца. Потым ужо такога па ўсім наваколлі панараспавядуць, што хочаш ім вер, а хочаш не вер, але плёткі гуляць пойдуць. Не толькі да сучаснікаў, а і да нашчадкаў праз шмат пакаленняў дойдуць і там абавязкова адгукнуцца. Нездарма ж гаварылі, што калі якое благое ўчыніш, дык потым і далёкія нашчадкі могуць пакутаваць. Так, прыкладна, і тут адбылося.

Аднаго дня, позняй ужо восенню, гаспадыня замешвала хлеб у дзяжы. Не на дзень, не на два, а на пару тыдняў, бо ж не заўсёды хапала часу на тое, каб пабыць дома і зрабіць нават самае неабходнае. Месіць яна цеста і сама па сабе, каб весялей было, песню спявае-выводзіць:

Ужо вечар, ні рана,

Халодная раса пала.

Крынічная вада стала.

Старым жанкам ножкі зябнуць,

А ў маладых сынкі плачуць.

Ножкі зябнуць – трэба грэці,

Сынкі плачуць – трэба ўняці.

Толькі паспела даспяваць, як на парозе з'явілася невысокая постаць малога. Гаспадыня, не затрымліваючыся, кінулася да яго:

– А мой жа ж ты саколічак! А мой жа ты ясненькі! Гэта ж ты ўжо ўправіўся нашых каровак прыгнаць! Тут жа мне нешта працы назбіралася, дык я і не заўважыла, як вечар прыспеў. Хлеба хачу свежага расчыніць, вось і завіхаюся, вось і бегаю, каб у іншы які дзень не адрывацца. Як жа ў цябе там з кароўкамі, усё добра было?

Але падалося, што малы нават і не пачуў пытання, бо проста нічога не адказаў. Маці зноў перапытала, тады ён неяк без вялікай ахвоты выдыхнуў: «Ат, чаго ўжо там!..»

– Вось бачыш, як ты да мяне гаворыш! Я да цябе са шчырай душою, а ты ж абы як. Няма ў мяне мужа, а ў цябе таткі. Удваіх толькі жывем. Чаго ж ты так грэбліва адносішся? Быў бы гаспадар, то і ты б сябе па-іншаму вёў.

Не паспеў у хату ўвайсці, а ўжо буркаеш, што табе дрэнна. Усё нешта не падабаецца, нешта не так, як табе б хацелася. Не падабаецца, дык скажы. Што тут зла? Што я дурнога спытала? Распавёў бы як кароў пасвіў, дык і мне весялей было б.

– Ну што яшчэ?

– Вось і ўсё замест падзякі! Нават слова добрага матулі ў падзяку за тое, што цябе нарадзіла ды ўзгадавала, сказаць не можаш. Пакрычаць табе так і хочацца. Не стары ж яшчэ, не паспеў зладзеяватым стаць, а на маці родную рот разяўляеш. Няўжо, як іншыя, ласкава што растлумачыць не хочаш? Я ж у цябе ўсяго толькі запыталася... Што ўжо ты ў мяне за сын такі?..

Але сын сядзеў за сталом і вухам нават не вёў у бок маці, якая ўсё парывалася яго ўлагодзіць. Гаспадыня не ўтрымалася і са скрухай у голасе прамовіла: «Эх, Божа літасцівы, і за што мне пакаранне такое?»

Не паспела яна і прамовіць, як сын ускочыў на ногі і пужкай, што прынёс з сабою, секануў жанчыну па плячах. Тая ажно зайшлася з адчаю і болю. Плакала горкімі слязьмі, галасіла, рукі заломваючы, а потым не ўтрывала і праклёнамі сыпаць пачала. Ці то забылася, што адзіны сын перад ёю, ці то ў лютасці так ужо не зважала на чорныя словы: «Каб, калі ты вырасцеш, унукі цябе не прызнавалі! Каб табе рукі паўсыхалі па самыя локці, калі ты мяне пугай секануў! Каб цябе твае дзеці гэтак пастаянна білі, раз у цябе розуму хапіла на маці руку падняць!»

Гаспадыня, галосячы ды праклінаючы, так і не пачула, як сын выйшаў з хаціны. Назад ён так і не прыйшоў, а з самае раніцы зноў пагнаў кароў у поле.

Час ляцеў непрыкметна. Сын здаравеў, дужэў, набіраўся сілы, а маці, наадварот, ссівела, асунулася ўся. Нездарма ж гавораць, што старасць нікога не ўпрыгожвае. А ўжо што ў іх паміж сабою тварыцца пачалося, дык усе вяскоўцы ад абурэння толькі галовамі пахіствалі, але не ўмешваліся. Здаралася, дык і на людзях маці з сынам маглі счапіцца біцца.

Тым не меней сын дацяміў, што час мінае, яму жаніцца трэба. Падабраў неяк момант, калі з маці не сварыўся, і паведаміў: «Жаніцца хачу».

Дзяўчыну яму высваталі ці не самую прыгожую ў наваколлі. Працавітую, пасаг за ёю бацькі таксама давалі немалы. Жаніх застаўся задаволены. Рыхтаваліся да вяселля, нават пра спрэчкі ды пра бойкі свае забыліся. Хацелася і ім не горш за людзей быць.

Тым часам прыспеў і дзень вяселля. У суботу раніцай пачалі сыходзіцца шматлікія госці на вяселле. Многа іх было, бо запрашалі ўсіх: і родных, і блізкіх, і проста вяскоўцаў.

Неўзабаве за сталы гасцей пасадзілі, частаваць пачалі. Потым жаніх з бойкім сваім сватам ды з сябрукамі да маладой пакіравалі. Цуг коней, можа, на паўсотні, расцягнуўся па дарозе, а паабапал яе толькі песні ды вясёлы смех моладзі ляцелі. Нішто, здавалася, не стрымае такой магутнай грамады.

Заехалі, як мае быць, да маладой, выкупілі яе ў родных, за сталамі пасядзелі, а потым сабраліся дамоў вяртацца. Маці з бацькам дачку сваю шчыра абразом на далейшае жыццё блаславілі. Пасадзілі яе ў сані, следам куфар цяжкі-цяжкі паставілі, ды яшчэ, нібы незнарок, расчынілі перад людзьмі, каб усе чыста пабачылі, колькі там дабра ўсялякага маці дачцэ да вяселля пазбірала. Селі нарэшце, песню велічальную заспявалі. А ўжо зусім насуперак традыцыі бліжэйшыя сяброўкі маладой вырашылі яе правесці за ваколіцу і таксама кульнуліся ў асобныя санкі.

І мчаць нястрымныя коні, паганяюць іх хвацкія фурманы, прыкрыкваючы і тым самым яшчэ нібы болей хуткасці надаючы, а ў санях задаволеныя, разгарачаныя зялёным віном ды вясёлымі песнямі, людзі сядзяць. Ажно недзе пасярод дарогі, якая падступала да самага густога кустоўя, раптоўна жудасна-жудасна завыў воўк, за ім – другі, трэці...

Сані крутнуліся ва ўсе бакі, коні храплі, ламалі аглоблі, выпіналіся, трушчылі ўсё, што траплялася на шляху, і пёрлі наўпрасткі. Чуліся страшэнна-адчайныя крыкі: «Каня, каня, трымайце!... Там жа адныя дзяўчаты!.. Дзяўчаты там!».

Але хто там чуў... Хто там мог кінуцца напярэймы, калі кожны ратаваў уласнае жыццё. Так і паляцеў конь стралою прама на заснежанае возера, якое знаходзілася ў нейкай вярсце ад дарогі. Крычалі, прасілі паратунку дзяўчаты, але здавалася, што крыкі гэтыя толькі прыспешвалі ашалелую жывёліну. Даімчаў ён да возера і выскачыў на лёд. Затрашчаў нямоцны лёд, і сані пайшлі пад разламаныя крыгі...

Так у памяць пра тых няшчасных возера і назвалі – Дзявічча.

Гэта зараз у нас непадалёку ад возера вялікая вёска стаіць, а даўней дык тут адным-адна падслепаватая хацінка тулілася ля адвечных соснаў. Сосны тыя звонкагалосыя, а вяршынямі, здавалася, з самімі нябёсамі гаманілі-размаўлялі. 3 людзей за месяц-два, можа, які чалавек і мог з'явіцца, а то і паўгода нікога з чужых не здаралася сустрэць.

Тую хаціну так-сяк агоралі ўцекачы аднаго надта ж лютага пана. Казалі, што прыблукалі яны сюды зусім выпадкова. Атрымалася так, што дачка-прыгажуня таго ліхога памешчыка пакахалася з ягоным жа кавалём. Звалі яе Поля, а яго – Васіль. Сустракаліся маладыя людзі патаемна, каб ніхто не заўважыў. Ды ўсё роўна праз некаторы час гаспадар даведаўся пра гэта. Відаць, данёс яму нехта з верных слугаў. Захадзіўся пан, заверашчаў не сваім голасам: «Сюды яе, гадаўку!»

Слугі кінуліся ў пакоі, але там паненкі не знайшлі. Зноў пабеглі і давай шнырыць па падворку. Усё перарылі, але і тут ім не пашанцавала. Падумалі, што на луг падалася, бо панская дачка вельмі кветкі любіла збіраць.

Рванулі так, што ажно зямля закурэла, і паперлі, раздзяліўшыся на дзве паловы, па паненку. Толькі дарма яны беглі на луг, бо дзяўчына мілавалася з хлапчынай у ягонай хацінцы. Радаваліся жыццю, спадзяваліся на лепшае. Поля казала: «Вось яшчэ пару тыдняў пачакаем, а потым пайду да бацькі прасіцца, каб дазволіў нам да шлюбу ісці».

Гаманілі яны пра сваё і нават не ведалі, якая страшная небяспека ўжо навісла над іхнімі галовамі. Гайдукі лёталі па наваколлі і неўзабаве загрукаталі ў дзверы: «Адчыняй!!!»

Спалохалася паненка, а Васіль як мага спакайней падышоў да акна і адразу адхіснуўся: «Гайдукі».

Гаспадар пару імгненняў маўчаў, а потым сказаў:

– Давай я цябе выпушчу... Ідзі з імі...

– Не, кахаліся разам і, калі трэба, пакуты прымем разам.

Дзверы збіраліся ўжо пад ударамі адчыніцца, але Васіль не спяшаўся. Узяў сякеру... Закаханыя стаялі і чакалі. Дзверы нарэшце гопнуліся долу, і ў хату ўвалілася чалавек колькі. Калі б яны ведалі, што іх тут чакае, дык, бясспрэчна, не спяшаліся б. Уляцелі, спадзеючыся на лёгкую здабычу, а тут грымнуў грозны голас: «Засяку! На кавалкі гадаў паразношу!»

Не паспелі ўцяміць, што да чаго, як пару чалавек ужо ляжалі пад нагамі. Астатнія рвануліся назад...

Выскачылі Васіль з Поляй, а навокал ужо нікога не было відаць, толькі чуўся трэск пад нагамі – гэта ўцякалі далей ад страшнага месца панскія паслугачы.

Цэлых два тыдні прабіваліся закаханыя праз непералазную адвечную пушчу. Амаль не адпачывалі, не спалі, елі толькі тое, што выпадкова траплялася пад руку.

Моцна знясіленыя, усё ж спрабавалі хоць яшчэ крыху аддаліцца ад таго месца, якое па-ранейшаму пагражала ім смерцю.

Пратрымаліся яшчэ дзень. Пад самы вечар выбіліся на бераг возера, якое спакойна плескатала аб нечым сваім, адвечным і ні на што не звяртала ўвагі. Такое ў яго было жыццё. Упалі падарожныя на жоўтым пясочку і адразу паснулі, нібы праваліліся, бо ўжо проста не было ў іх болей сілы, каб трымацца на нагах. Спалі доўга. Прачнуліся недзе ажно праз суткі. Не маглі паварушыць ні рукамі, ні нагамі, так апанавала целы стома. Потым, усміхнуўшыся, змарнелая Поля прамовіла:

– Як тут хораша!.. І ніякай небяспекі няма.

– Вось зараз пачну рыбу лавіць, пабач, што яна ў возеры вырабляе!

– Голымі рукамі?

– А нам многа і не трэба, а потым разжывёмся. Хаціну агораем. Лесу навокал хапае, вунь які непралазны паўстаў. У мяне сякера і нож з сабою.

Так яны і зажылі на новым месцы: спакойна, ціха. Неўзабаве Васіль і хаціну пабудаваў. Цяпер ужо не трэба было баяцца надыходзячай восені, дажджоў-залеваў, халадоў з маразамі і сцюжамі. Быў дах над галавою, была печ, ад якой патыхала цяплом.

Нарадзіўся ў Полі з Васілём сынок. Назвалі яны яго Косцікам. Цяпер ім весялей намнога стала, бо малы рос, нешта гаманіў на сваёй малазразумелай мове, а бацькам гэта прыносіла празмерную радасць. Зіма доўгая. Снегу наваліла, выходзіць нікуды не хочацца. Гаспадар звяроў набіў-напаляваў, таму есці хапала. А за дровамі таксама далёка ісці не трэба было, бо пушча ж навокал. Так і жылі весела і шчасліва. Бяда прыйшла, калі яе і не чакалі.

Аднаго ранку Васіль прамовіў:

– Мядзведзь адзін не спіць. Усе заляглі, а гэты вакол нашай хаціны лазіць. Трэба яго адвадзіць.

– Можа, не вылазь.

– Ат, вазьму сякеру, а з ёю мне і тры мядзведзі нястрашныя.

Пайшоў пільнаваць і прапаў ажно да вечара. Поля ўсё выбягала з хаціны, выглядаючы ва ўсе бакі. Ужо на змярканні пачула яна, як нешта шкрабецца ў дзверы. Адчыніла і жахнулася – гэта быў яе муж. Толькі і паспеў прашаптаць: «Заваліў я яго, але і мяне ён пашкуматаў...» Так і сканаў на падлозе.

Засталася Поля адна з малым сыночкам. Ірвалася-выжыльвалася, але ўсяго ў сям'і хапала. Хлопчык рос разумным ды кемлівым. Слухаўся матулю, папярэджваў, калі куды-небудзь адыходзіў, бо ўсё роўна памяталі пра небяспеку, а чакаць яе даводзілася з любога боку.

Час ляцеў, хлапчук ужо імкнуўся ў нечым дапамагаць і ў хаце, і па гаспадарцы. Радавалася Поля. Яно і зразумела – такая падтрымка. Цяпер намнога лягчэй жыць стала. Асабліва любіў сын на возеры лавіць рыбу. Сядзе не ў човен, а верхам на бервяно, адапхнецца ад берага і праз пару гадзін прывалачэ гэтулькі рыбы, што на тыдзень на дваіх хапае.

Толькі возера тое і згубіла Косціка. Паплыў ён адзін раз на рыбу, а маці села на камень, ля берага, і глядзіць. Прасіла, каб доўга не лавіў. Ці то хлапчынка недзе паслізнуўся, ці то недзе пралічыўся, але ўпаў у ваду і, што самае страшнае, ударыўся галавою аб бервяно. Так і сканаў. Маці таксама дамоў болей не вярнулася. Сядзела на камені да таго часу, пакуль не стала белай бярозай.

За цягам часу і бяроза тая ўпала ды спарахнела, і камень некуды прапаў, а вось возера – Косціна – засталося.

Некалі нашым продкам даводзілася вельмі часта ваяваць і не ад таго, што яны былі такія ўжо задзірыстыя ды сквапныя, а ад таго, што на гэтыя землі пастаянна нападалі чужынцы. Не выпадала і году спакойнага жыцця, каб людзі пажылі ў міры. Толькі вернуцца з паходу ваяры, толькі адпачнуць дзень-другі, паездзяць па бліжэйшых паселішчах, каб паведаміць пра лёс тых, хто не вярнуўся да родных і блізкіх, дзе ляжаць-парацца ў зямлі іхнія косці, а ўжо ляцяць княжацкія пасланцы, зноў заклікаючы ў паход.

Прызвычаеныя да войнаў мужчыны адно толькі ўдакладнялі, куды на гэты раз. Колькі ўжо разоў яны адсюль на ворага хадзілі... I зараз нічога страшнага ў гэтым не бачылі. Толькі б жывымі-здаровымі назад вярнуцца... Запылена-знясілены вершнік, адказваючы, шукаў вачыма карэц з вадою. Тыя, хто бываў у такіх сітуацыях, ведалі, як хочацца глынуць глыток-другі халоднай вады, бо ж праз момант давядзецца скакаць далей, несучы сумную вестку ў іншыя паселішчы, адкуль таксама павінны з'явіцца ў княжацкую дружыну воіны. Маладзейшыя з жыхароў, якія яшчэ не бывалі ў сечах, дапытваліся, праз колькі дзён трэба быць на месцы.

Мужчыны ведалі, што яшчэ нагамоняцца, бо наперадзе доўгая дарога... А жанчыны ўжо віравалі навокал. Яны дык выдатна разумелі, што праз колькі часу іхнія сыны і мужы пойдуць у паход. I застанецца ім адно – чакаць і плакаць, спадзявацца на лепшае. Што ўжо за лёс такі? Бойся, хвалюйся і, самае страшнае, – чакай. Кожны дзень трэба выходзіць на дарогу, глядзець на яе да стомы вачэй, прыслухоўваючыся да любога, раней не чутага гуку: можа, гэта ён, каханы, мілы, адзіны вярнуўся з чарговага паходу...

Але калі жонкі адпраўлялі мужоў ужо не першы раз у паходы, калі яны ўжо зведалі з імі мужчынскую ласку, калі ў іх былі дзеці, то як цяжка было тым мацяркам, якія першы раз выпраўлялі пасталелых сыноў у такую небяспечную вандроўку. Дзе ж знайсці такую мерку, каб змераць той боль у мацярынскіх сэрцах, з якім яны адрывалі ад сябе рослых, нібы тыя маладыя дубкі, сыноў. Колькі часу збіралі рукі ў паход, столькі слязіліся, не прасыхалі вочы.

...Вось і гаманіць няма калі... Золак займаецца...

Толькі той, хто ніколі не бачыў, як развітваюцца ў такіх выпадках, мог адчуваць сябе спакойна. Рвалі на сабе валасы жанчыны, плакалі, нічога не разумеючы, дзеці, адварочваліся мужы і сыны, каб, крый Божа, хто не заўважыў бліснуўшую на іхніх вачах слязіну. Цяжка, вельмі цяжка было ва ўсіх на сэрцы... Але гучала рэзкая, каб паказаць, што сам не хвалюецца, не перажывае, каманда старэйшага: «Станавіся, хлопцы!» Але ягоных слоў нібыта не чулі. Тады даводзілася паўтараць яшчэ мацней: «Станавіся, браточкі!»

Тут ужо сталыя мужчыны разумелі, што далей цягнуць проста немагчыма, і самі дапамагалі таму, хто імі камандаваў: «Пайшлі, пайшлі». – «Час адыходзіць». – «Усё роўна слязьмі ад гэтай бяды не адмыешся». – І развітвайцеся хутчэй!»

Неўзабаве калона, узброеная, як і апранутая, даволі неаднолькава, пачынала аддаляцца ад паселішча. Не суправаджаў суцэльны плач. Але паступова два гэтыя натоўпы раздзяліліся, і вёска пагрузілася ў доўгачасовае чаканне.

...Пайшла насустрач ворагам княжацкая дружына, але так атрымалася, што чужынцы значна перабольшвалі мясцовае войска. Таму і адступалі на сваю тэрыторыю. Валадар ведаў, як можна было выратаваць і само войска, і сваё княства – неабходна выманіць-завесці няпрошаных гасцей туды, дзе яны не здолеюць цалкам развярнуцца, выкарыстаць сваю перавагу ў сіле. Да таго ж яго людзі былі на ўласнай зямлі, дзе ведалі кожны закуток, кожную сцяжынку і мелі магчымасць нападаць знянацку, а гэта ў такой вайне таксама многае значыла. Пастаянна толькі і дапытваўся князь, ці не з'явілася разведка.

Разведчыкі, здавалася, увогуле не адпачывалі. Толькі з'явяцца, распавядуць, што да чаго, і зноў нясуцца ў адным ім вядомым накірунку. Тым не меней усё адступалі і адступалі. Перад войскам пылілі шматлікія калоны ўцекачоў-бежанцаў, а ззаду заставаліся суцэльныя папялішчы, бо ворагі вымяшчалі сваю злосць на пакінутых паселішчах. Нярэдка дапытваліся ў валадара дружыннікі: «Калі ўжо?..»

Так доўжылася яшчэ пару дзён. Княжацкая дружына ўжо амаль у адкрытую патрабавала, каб пачалі бітву з чужынцамі, але валадар па-ранейшаму маўчаў. Адно толькі перашэптваўся з разведчыкамі. I ўсё ж той момант надышоў, калі князь звярнуўся да войска: «Вось мы і прыйшлі, сябры. Далей нам дарогі няма. Калі станем біцца, памятайце, што за нашымі спінамі родныя і блізкія, якіх не будзе потым каму абараніць, і яны стануць лёгкай здабычай. Таму нам проста неабходна... перамагчы».

Войска выдатна разумела свайго валадара. Біліся ў лютай сечы ажно двое сутак. Сутычкі з разбітымі ворагамі працягваліся яшчэ з тыдзень, але асноўную сілу чужынцаў разбілі-расхвасталі так, што і ўцякаць ужо не было каму.

Праўда, і тутэйшая княжацкая дружына, і тыя людзі, якія былі раптоўна адарваны ад сахі і зямлі, страцілі надта многіх! Сам князь ціха прашаптаў: «Ажно бераг красным стаў».

Яшчэ кажуць, што іменна тады насцякалася крыві ў адно месца гэтулькі, што там утварылася возера, а назву яно займела ад тых слоў князя – Краснае.

Даўным-даўно, калі яшчз толькі свет паўставаў, Бог ствараў усё навокал сам-адзін. Ніхто яму не дапамагаў, ніхто не падтрымліваў. Уявіце, і гэта зрабіць, і гэта, і тое, а яшчэ самае галоўнае, бо нічога ж гатовага раней навокал не існавала, стваралася ўсё ўпершыню. Змяніць тую ці іншую рэч – і то неабходна было паштукаваць-памудраваць, не кажучы ўжо пра што значна большае. Зробіш, а атрымаецца не так, як хацелася, значыцца, трэба перарабляць абавязкова, але ж разам з тым і часу не стае.

Павернецца, падумае, дадасць нешта новае. Прыпыніцца на якое імгненне. Прысядзе задуменна, ды не ўсядзіць, усхопіцца. I стома на яго не навальвалася, нібы хтосьці сілу дадатковую ўдыхнуў! Так ужо шчыруе, што і забыўся на ўсё навокал. Азірнецца-акінецца, а гэта, аказваецца, ужо ноч глыбокая і адпачываць трэба. Прыкархне зноў на якую хвіліну, бо болей увогуле не выпадала, і за працу.

Нікога навокал не было. Адно нячысцік соўгаўся туды-сюды, бо, наадварот, ніякай работы не меў. Адным словам, не хацеў нічога рабіць, ухіляўся ад любога занятку.

Спачатку, вядома ж, Усявышняму падумалася пра самае лепшае. Спадзяваўся, болей не было на каго, на нячысціка, як на самога сябе. На наступны ж дзень звярнуўся з просьбай.

– То ж хоць бліжэй да мяне будзь.

– А навошта?

Богу надакучвала такая цікаўнасць, але ён усё ж стрымліваўся, бо баяўся, што застанецца адзін на адзін з усімі сваімі стварэннямі. Таму вось і ўзяўся тлумачыць:

– Прыглядвайся спачатку, як у мяне атрымліваецца, каб потым у цябе ні ў чым затрымкі не было. Станеш са мною возера рабіць вунь у гэтым прыгожым месцы. Бачыш, я ўсё амаль сам зрабіў, засталася дробязь: пасадзіць кустоўе, дрэвы, траву, рыбу запусціць. Пра ракаў не забудзься, каб людзі потым ласавацца маглі.

– Зразумеў.

– Не спяшайся, я табе яшчэ не ўсё распавёў. Птушкі каб на кустоўі спявалі...

Не дагаварыў Усявышні, бо нячысцік паджгаў рабіць возера. Доўга яго не было. Пачынала вечарэць, час адпачываць, а чорт так і не паказваўся. Бог ужо і хвалявацца пачаў, дзе ж гэта ягоны хаўруснік падзеўся? Выходзіў, выглядваў, але знаёмай постаці пакуль што не заўважаў. Нарэшце бачыць: цягнецца чорт, ледзьве ногі перастаўляючы.

– Зрабіў, – адказвае нячысцік, – ажно красны стаў ад стомы.

– Няхай ужо так і будзе, – узрадаваўся Бог.

Так і засталася назва да сенняшняга дня – Красны Стаў.

Якім бы цяжкім жыццё раней не было, а ўсё роўна людзі і тады кахаліся, як і цяпер, а можа, яшчэ і шчырэй, – усялякія гісторыі расказваюць. Часам – сумныя, надта сумныя. Здаецца, яшчэ крыху – і заплачаш. У іншых жа выпадках, наадварот, самы сумны чалавек усміхнецца, прыгадваючы сваю маладосць, уласнае каханне. Прасвятлее тварам ды выдыхне: «Ты пабач, колькі часу прайшло, а ўсё перад вачыма стаіць, нібы толькі ўчора адбывалася... Гэта ж трэба, каб так памяць спавіло...»

Каханне, яно любога па-свойму выкруціць, не дасць спаць, адвадзіць ад ежы, адным словам, возьме верх у любой сітуацыі.

Вось і ў гэтым паданні гаворыцца пра светлае, чыстае пачуццё хлопца і дзяўчыны. Колькі стагоддзяў прайшло, а памяць пра іх захавалася. Нават своеасаблівы помнік застаўся – наша возера.

Жыла тады ў вёсцы дзяўчына. Па прыгажосці ёй не было роўных ва ўсім нашым краі. Звалі яе Настуля. Па-простаму звалі, бо бацькі яе паходзілі з надзвычай старадаўняга шляхецкага роду. Але што ў тым, што паходзілі, калі згалелі дазвання і вымушаны былі хлеб надзённы здабываць сабе ў цяжкай, непасільнай працы. Вядома ж, дзяўчына ва ўсім дапамагала бацькам, бо тады па-іншаму проста і быць не магло. Дзень у дзень завіхаліся ў полі ці на лузе, і, гледзячы на іх, іншым здавалася, што гэтыя людзі ўвогуле не ведаюць ніякай стомы. Глядзяць моўчкі, а потым хто-небудзь не ўтрывае і распачнецца гамонка: «Але ж і шчыруць...» – «Ніколі не сварацца». – «Толькі і чутно, як жартуюць, распавядаюць нешта вясёлае». – «Мала гэтага, дык і песню яшчэ зацягнуць».

Нібы ў пацвярджэнне гэтых слоў пачалі даносіцца зладжаныя гукі песні:

Ой, пайду я кругом луга,

Шукаючы сабе друга,

Ой ты, лузе, лузяночак,

Ці ты будзеш мой дружочак.

Ой, пайду я к Дунаю,

Стану, гляну, падумаю,

Што ў Дунаі дно відно,

У сваёй мамкі добра было.

На вуліцы пераднюю,

На кірмашы заначую...

Слухаюць вяскоўцы песню і размову працягваюць: «Чуеш, як выводзяць?» – «Што тыя салаўі-пташкі...» – «Што і Настулю выгадавалі гэткай самай». – «Працуе нароўні з імі. Любую справу абладзіць». – «А прыгожая... Вось некаму жонка ўжо будзе». – «Уладаку і будзе, нікому іншаму. Яны ж паміж сабою кахаюцца. Ні ад каго не хаваюць, бо, мабыць, вяселле будзе ўжо ў хуткім часе».

Уладак на самай справе жыў у той жа вёсцы. Не тое каб прыгажун ці там нечым асаблівым вылучаўся на працы. Не, такі як і ўсе. Затое ўжо здаравенны ды адчайны быў, што супраць дзесяці рабаўнікоў адзін выйсці не баяўся. Даволі часта выходзіў, таму ўсе лічылі за лепшае яго ўвогуле не чапаць і не злаваць, бо сабе потым горай будзе. Вырас чалавек сапраўдным асілкам. Уявіце сабе воз, нагружаны гноем, які конік не можа выцягнуць з ямы. Дык тады на дапамогу прыходзіў Уладак, які адной рукой падымаў воз за заднія колы. Потым ужо і сам смяецца, і людзі поруч з ім таксама смяюцца.

Бывала, рагочуць ўсе навокал да стомы. Разам з людзьмі заходзіцца ад смеху і Уладак. Добра было і яму чуць словы падзякі ад спагадлівых людзей, таму і дапамагаў ім чым толькі мог.

Ведалі і Настуліны бацькі і Уладкавы, што ізнія дзеці сустракаюцца. Не былі яны супраць. Хутчэй, наадварот, ведалі, што за такім мужам дачка не памрэ з голаду і будзе адчуваць сябе ў любой справе нібы за магутнай печчу: там табе і цёпла, і зацішна. Чакалі ўжо проста, пакуль самі маладыя паведамяць пра каханне ды папросяць дазволу сватоў засылаць, вяселле гуляць. Яны чакалі, а закаханыя, у сваю радасць, гулялі. Так спакон вякоў ішло. Не яны першыя, не яны апошнія. Інакш бы проста чалавечы род звёўся. Яшчэ не ведалі, не адчувалі Уладак з Настуляй, што бяда чорная ўжо за імі следам ходзіць, не адступае ні на крок, проста зручны момант выбірае, каб накінуцца нечакана, знянацку.

Гора-бяда ўвасаблялася ў вобліку панскага войта. Ён кіраваў іхняй вёскай, таму што сам памешчык меў надзвычай многа зямлі і сачыць за ўсім проста не паспяваў. Войт гэты таксама быў надзвычай малады чалавек, Уладкаў аднагодак. Затое такі ўжо ліхі, такі сквапны ды помслівы, што за капейку, за ціха сказанае слова, за крывы пагляд мог нават з жывога скуру палосамі драць, ды сам яшчэ абавязкова прысутнічаць пры пакаранні, бо надта падабалася яму глядзець, як ахвяры ў невыцерпных пакутах енчаць ад болю і заходзяцца ад плачу.

Прабыў пару гадоў Іван (так таго ваўкарэзіну звалі) войтам і ужо ў такія правы ўвабраўся, уявіў сябе панам большым, чым той памешчык. Адно толькі пасміхваўся ды ганарліва заўсёды прамаўляў: «А што мне? Я сам сабе пан! Што захачу, тое і зраблю. Даносьце мне пра ўсё чыста, што робіцца, што гаворыцца, каб я да ўсяго дайшоў».

Гэтыя паслугачы і паведамілі войту пра тое, што ў хуткім часе мае адбыцца вяселле паміж Уладкам і Настуляй. Ускіпеў адразу, імкнучыся паказаць свой круты нораў: «Як гэта вяселле?! Чаму без майго дазволу?! Трэба нешта прыдумаць, каб Настуля прыйшла да мяне ў двор. Яго вы дзе з-за вугла тропніце па галаве. Ці ўпершыню вам такое рабіць?..»

Сказана – зроблена. Праз пару дзён знайшлі Уладка нежывога. Хто забіў хлапчыну, так і не даведаліся. Во ўжо дзе ўбівалася Настуля... Але на гэтым для яе непрыемнасці не скончыліся. Войт у адкрытую пачаў лапаць дзяўчыну пры людзях. I вось аднаго разу здарылася непапраўнае. Іван сказаў прыгажуні, нахабна ўсміхаючыся:

– Усё роўна мая будзеш! Сілай вазьму.

– Ніколі! Не возьмеш, не адолееш! – адказала дзяўчына. – Каб мне на гэтым месцы крыніцай разліцца! – заклялася Настуля.

На самай справе ўсё так і здарылася. Стала з таго месца біць гаючая крыніца. 3 кожным днём вады прыбывала і прыбывала. І неўзабаве ўтварылася невялічкае возера, якое стала і назву амаль што аднайменную насіць – Крэніца. Вось такая гісторыя пра вернае каханне.

3 даўніх часоў, калі яшчэ людзей на зямлі было зусім мала, у нашай мясцовасці жыццё віравала. I гэта ўсё ад таго, што недзе непадалёку, гавораць, тады спыняўся адпачываць Усявышні. Так ужо вялося тады, што і Бог і, адпаведна, святыя, хадзілі па зямлі, а не жылі недзе за аблокамі. Гэта трэба было для таго, найперш, каб бачыць, як паўстае навокал пушча-лес, як утвараюцца азёры, кудою прабілі сабе шлях рэкі і, вядома ж, як працуюць людзі. Хіба ж з вышыні за ўсімі аднолькава ўсочыш?

Ідуць аднаго разу Бог і нячысцік. Сябрамі яны тады яшчэ былі, нідзе не разлучаліся, так і хадзілі, што родныя. Крочаць спакваля, не надта спяшаючыся. Напрацаваліся абодва. Усявышні ствараў, а чорта пасылаў правяраць: бо хоць і разам жылі, але не надта яму давяраў стваральную працу Бог. Удваіх ідуць, гавораць.

– Ты, – кажа Усявышні, – сёння быў у палях? Што там? Збожжа калосіцца?

– Усё добра. Там, дзе вышэй, на сонцапёку, то і збожжа раней налілося... А дзе ніжэй, дзе зямля для збажыны цяжкая, там яно зялёнае стаіць... Працуюць, праўда, не ўсе аднолькава. Каторага бачыў, што лянуецца або ўвогуле не працуе, дык падганяў. Браў добры кій і сноўдаўся па палетках. Убачу непарадак і крычу, дзе ж гэта той гаспадар, каб яго на ўласныя вочы пабачыць. Ён і вылезе, каб пабачыць, хто ж там гарлае. А я яму тым часам, як пачну бубну на спіне выбіваць, дык верашчыць не сваім голасам, пашкадаваць просіць.

– Але ж ці тлумачыў ты гаспадару, за што яго лупіш?

– Вядома што. Лупяну кіем і прымаўляю: «Каб ведаў, дзе мужыкова, а дзе лесава!» Як дам, ды зноў: «Каб ведаў, дзе мужыкова, а дзе лесава!»

– А што гэта за «лесава»? Нешта я такой мясціны і сам не памятаю, – зацікавіўся Усявышні.

– Разумееш, яны ж лайдакі. А раз лайдакі, то паўсюдна на іхніх палетках такое робіцца... Так ужо надзелы пазарасталі, што на лес сталі падобныя. Хутка сам пераканаешся.

– Не можа такога быць. Няўжо нехта здольны так зямельку запусціць? Думаю, лепей адзін раз убачыць, чым сотню разоў пачуць.

Ішлі колькі часу моўчкі, але Бог ўсё роўна парываўся нешта сказаць. Чорт жа, наадварот, надзьмуўся і ўсім сваім выглядам паказваў, што пакрыўджаны і ні ў якім разе не збіраецца ісці на прымірэнне. Убачыўшы такое, Усявышні прыспешыў крок. Цяпер ужо нячысцік ледзьве паспяваў за ім. Нарэшце Бог не вытрымаў:

– Ну, дзе ж твая зарослая мясціна? Дзе яна?

– А ты не бачыш? То ж мы стаім пасярод яе.

Бог прышаломлена, ажно прысеўшы, азіраўся навокал. Пастаяў на адным месцы, перабег на другое, глянуў адтуль, а потым успляснуў рукамі і ледзьве чутна прамовіў:

– Але ж тут... тут раўнюткае поле было. Добра раніцай я яго засяваў. Памятаю нават, у які дзень.

– Мала што ты помніш, затое пабач, як гэтыя лайдакі з тваёю зямлёю абыходзяцца. 3 гэтых гультаёў трэба скуру здзіраць, каб з іх ніхто дрэннага прыкладу не браў. Я кіем вучыў, ды і то табе не да спадобы прыйшлося.

Здавалася, што Бог нават чуе далёка не ўсё, што гамоніць нячысцік, бо быў вельмі ўзрушаны ўсім пачутым і ўбачаным.

– Ой, лесава, лесава, – нібы на нешта забыўшыся, паўтараў сам сабе Усявышні.

– Я ж і кажу, – не спыняўся чорт, – што няхай бы гэтыя гультаі і жылі ў лесе, а то на палі выбраліся, ды вось што з імі зрабілі.

– Каб ведаў, што тут такія людзі неахайныя ды непрацавітыя паселі, дык адразу б для іх што-небудзь прыдумаў, а так...

– Няма чаго ўбівацца. Ёсць жа зямля мужыкова, ёсць – панава, а зараз сам пераканаўся, што існуе і лесава...

Слова за слова і моцна пасварыліся. Крычалі так, што нават птушкі спалохаліся і паляцелі ў іншы бок. Нарэшце Усявышняму надакучыла гэтая сварка, і ён сказаў як адрэзаў: «Вось і жыві ў сваім лесаве і не перашкаджай мне болей, не замінай, не хвалюй. А я стану да цябе ўсіх лайдакоў на перавыхаванне прысылаць. Вось і возера табе... Таксама... Лесава...»

Некалі ехала веліказнатная царэўна па нашай зямлі. Хто яе ведае, куды яна кіравала, мала што ёй захацелася праверыць ці пабачыць. Людзей з сабою на гэты раз набрала вялікае мноства. Мяркуйце самі, адной світы колькі пёрлася. Хто вымушаны быў, бо служба такая, а хто ўпрасіў царэўну ўзяць яго ў такое далёкае падарожжа. А дадайце сюды ахову, розных слугаў, веставых, кухараў... Ды ці мала яшчэ хто царэўне ў дарозе спатрэбіцца! Вось і атрымлівалася, што ехала не адна-дзве карэты, а цэлы горад. Вакол гамана, шум, песні. I ехалі не надта каб шпарка. Калі прасунуцца за дзень які дзесятак вёрстаў, то добра. Тут ужо падскокваюць да валадаркі бліжэйшыя з кавалераў і гамоняць: «Дазвольце, ваша вялікасць, спыніцца. Хутка ж вечар... Танцаваць вечарам хочам...» – «Не натанцуецеся ніяк... Што ж мне рабіць – не ведаю, – пачынала прыкідвацца царэўна. – Паехала, каб крыху ад сталічных баляў адпачыць, адысці ад таго тлуму, а тут яшчэ на большы нарвалася. Добра ўжо, добра, спыняйцеся, раз ужо так просіце».

Усе экіпажы спыняліся. Чуліся крыкі, пачыналася бегатня-калатэча. Гэта азначала, што рыхтуюцца людзі да хуткай вячэры, а потым ужо – да танцаў. Уздымаліся-цягнуліся высока ў неба дымы ад вогнішчаў.

Жыхары навакольных вёсак, якія не ведалі, што да чаго, пачыналі збірацца купкамі і гаманіць адносна нечакана ўбачанага: «Што ўжо гэта?» – «Як гарыць нешта?» – «Зямля ажно стогне, грукоча, нібы нейкі велікан у скокі пусціўся».

Відаць, гаманілі б людзі і рабілі здагадкі яшчэ доўга, калі б не ўмяшаўся нехта з тых, хто выпадкова напароўся на тую вясёлую дружыну і ведаў, што да чаго на самай справе. Таму і тлумачыў:

– Царэўна-матухна са світай па нашых мясцінах праязджае.

– Паглядзець хацелася б, якая ж яна, наша царэўна, але ж, відаць, вакол такая ахова стаіць, што нават і муха незаўважнай не праляціць, не тое што чалавек, – памовіў нехта з цікаўных сялян, глыбока ўздыхнуўшы.

На гэтым і разышліся, бо з самае раніцы зноў выпадала людзям ісці на працу.

Затое сярод падарожнікаў жыццё віравала! Ды яшчэ якое! Пары таньчылі да ўпаду. Музыкі стамляліся і прасілі адпачынку. Царэўна, седзячы ля вогнішча, прамовіла пахмура: «Каб яны гэтак працавалі... А то – як сонныя мухі...» Пасядзела яна яшчэ крыху са старым вяльможам, пагуравалі на моладзь, пагутарылі аб надвор'і ды і пайшлі спаць.

Праз пару гадзін усхадзілася такая навальніца, што здавалася, быццам неба і зямля перамяшаліся і калоцяцца ў нейкім адным, велізарна-фантастычным клубку. Навокал бліскацела, грукацела так, што ажно дрыжэла зямля, трэсліся лясы, выварочваліся з каранямі магутныя дрэвы. Ледзьве пераначавалі падарожнікі, натрываўшыся дзікага страху. Раніцай, дрыжучы, выпаўзалі са сваіх схованак.

Калі выехалі пад полудзень, то ўзялася такая духата ды спёка, што нельга было зрабіць нават пару крокаў, бо пот заліваў вочы. Трывалі не надта доўга. Неўзабаве царэўна ўсклікнула: «Шукайце дзе якое врзера, каб можна было купацца».

Калі знайшлі такое і ўсе кінуліся ў яго, то валадарка, паспрабаваўшы ваду нагою, сказала: «Дык яно ж летняе!..»

Вось з таго часу і назаўсёды засталася такая дзіўная назва. Вада ў возеры круглы год цёплая. Нават пад лёдам.

Недзе якраз пад Сёмуху ўсё гэта здарылася. Вядома ж, вясна ў самым росквіце, прырода так і шэпча людзям, каб весяліліся, адчувалі сябе радасна. А каму ж весяліцца ды радавацца жыццю, як не моладзі?!

Вось і тут так атрымалася. Даўней жа коней абавязкова ў начное вадзілі. Усё адны хлопцы вадзілі, а тут дзяўчаты за імі ўвязаліся: вазьміце ды вазьміце.

Так, з жартамі ды смехам паехалі ў начное. Спачатку па дарозе ўсе разам песні спявалі, а потым дзяўчаты асобна песню завялі.

Плача дзяўчына,

Матулю моліць,

Ручкі шчапіла,

Галоўку клоніць.

– Ой, мама, –

Не аддавай мяне замуж

За лысага, за шчарбатага,

За старога.

Пабойся ты Бога...

Гэтак весела, з песнямі-жартамі, даехалі да месца, дзе звычайна пасвілі коней у начным. Пішчаць, крычаць, носяцца туды-сюды, як неўтаймаваная татарская арда. Вось тут і выйшла тая закавыка, якая потым многае перавярнула ў мясцовым жыцці.

Якраз жа сунулася тудою Літоўка. Пра яе ўсе людзі ў навакольных мясцінах гаварылі, што яна страшная варажбітка. Казалі, быццам бы настолькі моцнымі былі яе цудадзейныя магчымасці, што магла ператварыць любую жывёліну ў камень. Пра птушак і згадваць не даводзілася, бо гэта ж самая сапраўдная драбяза. А сілу такую Літоўка атрымала за прададзеную чарцям душу. Менавіта яны ўзнагародзілі яе такой чароўнай сілай. Не маглі ніколі ёй людзі дагадзіць, як ні спрабавалі. Усё роўна старая чагосьці пакрыўджана бубнела.

Вось і тут, зусім выпадкова, а магчыма, спецыяльна, варажбітка апынулася непадалёку. Не паспела бліжэй падысці, як узялася лаяцца на чым свет стаіць: «Ах вы, падшыванцы! Я вам патупачу!»

Старая ўсхадзілася не на жарт, бо пачала сыпаць гнеўнымі праклёнамі: «Каб вам свету белага не бачыць! Каб вам нідзе месца не было! Каб вас усіх павыкрыўляла! Вашыя бацькі мяне баяліся паўсюдна, а вы дык дзецям і ўнукам сваім закажаце, калі толькі іх дачакаецеся...»

Пакуль Літоўка сварылася з маладымі, то ўвогуле забылася пра небяспеку і атрымала нейкім старым дзеркачом-венікам па гарбатай спіне. Акінулася, каб злавіць жэўжыка, але ж не тут тое было, бо прама ў нос ёй торкнулі здаравенную, як конскі капыт, па-майстэрску скручаную дулю.

Справа набывала сур'ёзны паварот, і цяпер ужо праклёны сыпаліся з абодвух бакоў, можна сказаць, што ў роўнай ступені.

Літоўка саступаць не збіралася. Маладыя таксама патрапілі не з палахлівых.

– Ну я ўжо вам утвару! Вы ўжо ў мяне паскачаце!..

Маладыя таксама трапіліся не з палахлівых. I нехта з найбольш увішных гэтак бомкнуў варажбітцы ў спіну, што ажно загуло, як у пустой бочцы. Літоўка збаялася, што так і на самай справе прыб'юць. Таму плетанула як мага далей ад вогнішча. Адысці адышла, але затое задуму сваю не кінула. Ішла і адно толькі бубнела: «Вы ўжо ў мяне даскачацеся, каб вы босыя па вуголлі скакалі...» Падыдзе дзесятак крокаў, і зноў з яе вуснаў зрываюцца праклёны ды пагрозы.

Дайшла яна да сваёй хаціны, адчыніла дзверы, раздзьмула вугельчык на прыпечку і ад яго расклала агеньчык. Давай сабе тады рыхтаваць усялякае чароўнае прычындалле. Рыхтуе і нешта бурчыць. Акінецца на чорнага ката, які немігаючымі вачыма глядзіць на яе з чырэна, і толькі прыкрыкне: «Дапамагай, нячыстая сіла!» Але кот лянотна глядзеў перад сабою і, здавалася, увогуле не рэагаваў на шаленства гаспадыні.

– Дапамагай, нячыстая сіла! – другі раз ускрыкнула Літоўка і яшчэ хутчэй пачала мясіць нейкую, адной ёй вядомую мазь.

Калі яна выкрыкнула гэтыя словы трэці раз, кот неяк дзіка заверашчаў-мяўкнуў, і поўсць на ягонай спіне паўстала дыбам.

Затым стала сыпаць у мазь нейкае патоўчанае зелле, сплёўваючы пры гэтым ды прымаўляючы, нібы своеасаблівую закрэпку, «Дапамагай, нячыстая сіла!»

Кот ужо не ляжаў на печы, а круціўся пад нагамі і таксама нешта пагрозліва муркаў. А варажбітка ўсё прадаўжала сваю чорную работу, прымаўляючы: «Дапамагай, дапамагай, нячыстая сіла!»

Ужо нават стала чутно, як ходырам захадзілі ў хаціне сцены, затрэслася падлога...

Кот завуркатаў і драпнуў старую за нагу. Тая ад нечаканасці ўздрыганулася і гопнула гаршчок з маззю, што трымала ў руках, на падлогу. Як толькі ён бразнуўся і разбіўся, варажбітка выгукнула: «Ой, Бож...» Але далей сказаць не паспела, бо нешта раптоўна загуло, затрашчала і правалілася скрозь зямлю.

Аказваецца, той, хто запрадаў сваю душу чорту, не мае права звяртацца да Бога, нават згадваць яго, бо ўсё адразу ж разбурыцца...

...На месцы, дзе некалі стаяла хаціна варажбіткі, разлілося возера, якое таксама назвалі – Літоўка.

Жыў даўным-даўно ў нашых мясцінах чалавек адзін. Прыгажун, якіх пашукаць трэба было, але і лайдак таксама адпаведны. Не хацеў дарма нават пальцам аб палец стукнуць. Звалі яго Міхалка. Глядзіш на яго і дзіву даешся: як магла такога чалавека лянота перамагчы. Высокі, здаравенны, валасы пшанічнага колеру, вочы – колеру спелай валошкі. Колькі дзяўчат па ім сохла! Як бы яны ні перажывалі, як бы ні хваляваліся, а ўсё роўна на першы план выступала тое, за якім гаспадаром жыць давядзецца. Калі толькі прачуюць бацькі, што іхняя дачка пра Міхалку думае-ўздыхае, то адразу ж гамоняць: «Што гэта табе, доню, іншых хлопцаў няма? Ён жа лайдак, якіх не сустрэць».

Дачка ў плач, адчуваючы пагрозлівыя ноткі ў бацькоўскім голасе. Не ўпершыню і ёй ужо спрачацца са сваімі і ведаць, якім манерам можна нешта адстаяць. Толькі і бацька рэдка калі адступаўся.

– Не старайся мяне ўгаворваць. Раз сказаў, што ў цябе з ім нічога не атрымаецца, значыцца, нічога не атрымаецца! – заключаў бацька катэгарычна, тым самым паказваючы, што ўсялякая гамонка адносна гэтага надалей скончана.

Не ў адной хаціне вяліся такія спрэчкі з-за прыгожага хлапца. Нават не адной вясковай дзяўчыне перападала дзягай ад раззлаваных не на жарт бацькоў. Але што ўжо ты зробіш, калі маладосць бярэ сваё. Дастаткова было Міхалку прыжмурыць вока, прайсці недзе непадалёку, як соладка заходзілася сэрца ў каго з дзяўчат. I старалася такая непаседа хоць на пару хвілін збегаць да Міхалкі пагаманіць.

А аднаго разу з Міхалкам здарылася такое, што ён мог за гэта і жыццём паплаціцца. Неяк цудам выратаваўся і, самае дзіўнае, стаў пасля гэтага выпадку сапраўдным гаспадаром. Заснуў ён з вечара, нягледзячы на тое, што суседка-дзяўчына ўвесь надвячорак хадзіла побач з ягонай хацінай, тым самым паказваючы хлопцу свае намеры. Але ж гэты лайдак, не абдзелены дзявочай ласкай, не надта ўжо і турбаваўся, што нехта зусім побач па ім ўздыхае. Спіць сабе спакойна. Храпе так, што старая маці на печы адно толькі сярдзіта варочаецца. Спіць Міхалка, і сніцца яму дзіўны сон... Ідзе па сцяжынцы насустрач яму дзяўчына. Такая ўжо прыгожая, што з сонцам можна смела параўнаць. Крочыць, сумна ўсміхаецца, і песню выводзіць:

Ой, я ў бары жыта жала,

А мне дома бяда стала:

Улезла свякроўка на тын глядзець,

Ці скора нявестка жне.

Павей, ветрык, ля тыну.

Скінь свякроўку ў крапіву!

Звалілася свякроўка з тыну,

Сторч галавой у крапіву!

Сабе шыю не зламала,

Мне крапіўку патаптала...

Крапівачка – яда мая.

Свякровачка – журба мая...

Ідзе, песню спявае, а сама сумная-сумная. Пытаецца тады ў яе Міхалка (у сне, вядома):

– Чаго ты невясёлая, прыгажуня? Па каханку сумуеш? Прыйдзе, не перажывай надта...

– Не пакажацца нават, не тое што прыйдзе. Забіла я яго. Не паслухаўся, не скарыўся і не падпарадкаваўся. Яму было сказана: хадзі сюды. Ён жа стаяў на адным месцы і толькі вачыма лыпаў. Раззлавалася я і ўдарыла яго... Мяне нячыстая сіла зачаравала і не хоча адпускаць. Хто выручыць з бяды, за таго і замуж пайду. Дай мне руку...

Цягне да яе Міхалка руку, стараецца. Вось яшчэ пару імгенняў – і ўсё, але тут якраз прахапіўся хлапчына ад сну.

– Што за чартоўе? – усклікнуў.

Увесь дзень ён соваўся туды-сюды, не мог дачакацца вечара ды заваліцца спаць. Спадзяваўся на тое, што ўбачыць далейшы працяг сну. Нарэшце прыспела тая часіна. Брыкнуўся Міхалка на бок і хутчэй заплюшчыў вочы – заснуць для яго было не праблема. Спіць лайдак, і зноў сніцца яму тая ж самая дзяўчына. Працягвае руку і просіцца на прамілы Бог: «Падай сваю руку...»

Хлопец нібы нешта благое адчувае, ды, апраўдваючы сваю лайдакоўскую мянушку, не спяшаецца. Злуецца прыгажуня: «Можаш ты хутчэй?»

– Нешта ўсё гэта мне не падабаецца. Ці не будзеш ты сама часам нячыстай сілай? – пытаецца хлопец.

Спахмурнела імгненна прыгажуня, але руку, тым не меней, працягвае, просіцца: «Выруч мяне, Міхалачка, то ўсё жыццё ў золаце-багацці пражывеш...»

Хлапчына сумеўся, бо сапраўды прапанова была вельмі спакуслівая.

Сам не апамятаўся, як прамовіў: «Божачка, а што ж мне рабіць?»

Як толькі сказаў такія словы, нічога што ў сне, то адразу нешта моцна загрукацела-затрашчала. Дзяўчына-прыгажуня прапала, а да Міхалкі данёсся яе злосна-дзікі голас: «Каб ты сам праваліўся, лайдачына, як мяне прымусіў!»

На тым месцы паўстала прыгожае возера. Самае дзіўнае, што яго доўга баяліся людзі, гаманілі нешта пра нячыстую сілу, якая ў ім жыве. Нібы ў пацвярджэнне таго невяртання дамоў тых, хто выплываў на чоўне. Таму і назвалі яго Лютым. 3 цягам часу возера стала як возера, нічым асаблівым ад іншых не адрозніваецца.

Ляшчынай у нас арэшыну завуць, як і ў некаторых іншых мясцінах. Так спрадвеку павялося. А пра возера нашае гавораць, што яно і займела назву ад таго ляснога кустоўя.

У адной з вясковых хацін жыў-быў бацька. Жонкі ў яго не было. Яшчэ маладая памерла. Пайшла неяк лён ірваць, а яе там мядзведзь напалохаў, то яна з таго страшнага пераляку і памерла. Прасілася ўсё ў мужа перад смерцю: «Антоська, родненькі... Адчуваю. што нядоўга мне засталося... Таму і прашу, Антоська, каб сэрцам не счарсцвеў, сыночкаў дзяцінства не пазбавіў, глядзеў за імі. I яшчэ... Не жаніся... пакуль на ногі іх не паставіш».

Памерла Алена неўзабаве. Той чорны здяк так і не пераадолела. Як не ўбіваўся муж, як не гараваў, а трэба было сыноў гадаваць. Прыхінуў іх да сябе і гамоніць: «Нічога, дзеткі, нічога, родненькія... Спаць не стану, а вас дагляджу».

– Мы табе, татка, дапамагаць будзем, – па-сур'ёзнаму запэўніваў самы малодшы.

Ад такой спагады ў гаспадара вочы слязіліся. Адварочваўся, каб малыя не бачылі, што ён плача, бо і яны ж далучаць свае галасы да яго.

– Ах, мае вы родненькія, – зусім расчуліўся гаспадар, – вядома ж, вас з сабою, браць буду. Вы ўжо ў мяне дарослыя. Амаль што мужчыны. Яшчэ год-другі і гэтакімі хвацкімі дзецюкамі станеце, што людзі зайздросціць пачнуць. Хатку ж нашу таксама вартаваць трэба. Будзем рабіць гэта па чарзе.

Вось так вырашыў бацька з сынамі, так яны і трымаліся гэтага правіла на працягу ўсяго жыцця.

Паехалі аратыя, а хлапчынка-дамаўнік давай парадак па гаспадарцы наводзіць. Пакуль усіх накарміў, пакуль павыпускаў з хлявоў жывёлу, то сонца высока паднялося. Перакусіў хлапчынка, выйшаў на падворак, сеў на калодачку і за парадкам сочыць. Каб весялей было сядзець аднаму, песеньку заспяваў:

– Чаго, бярозка, схілілась,

Ці бура забурылась?

Чаго, дзеўка, моцна плачаш,

Ці маці набіла?

– Мяне маці не біла,

Самі слёзы льюцца,

Адны сваты выйшлі з хаты,

А другія шлюцца...

Спявае хлапчынка, глядзіць, як перад ім куры ў пяску грабуцца, весела яму на душы, што і ён пры справе, дапамагае бацьку ды братам.

– Як ты хораша спяваеш, прачула гэтак, – зусім неспадзеўку прагучала ззаду.

Ускінуўся хлопчык. Глядзіць, а перад ім стаяць тры старыя жабракі.

– Сядайце, калі ласка, я вам вадзіцы халодненькай са студні прынясу. Адпачніце, узбадзёрцеся.

Пабег хлапчынка да калодзежа, а праз хвіліну ўжо стаяў з конаўкай сцюдзёнай вады перад імі: «Піце на здароўе!»

Пасядзелі, пагаманілі. 3 размовы падарожныя даведаліся пра сям'ю малога гаспадарыка і што ён сірата.

Раптам хлопчык скочыў цераз парог у хату. Неўзабаве ён з'явіўся перад старымі з праснаком.

– Вось трымайце. Мне тата яго пакінуў, ды я ўжо пад'еў. Тата кажа, што галоднаму хлеба даць – гэта святое.

Пераглянуліся жабракі паміж сабою, і самы старэйшы прамовіў: «У падзяку за ўсё, за тое, што апошнім з намі падзяліўся, вазьмі ад нас тры арэхі. Арэхі не простыя, яны – замоўленыя. Прыйдзе тата, то скажы яму, няхай адзін раскусіць. Калі мала будзе – другі, а потым – і трэці. Шкарлупку не выкідайце, лепей пасадзіце ля возера, то з яе шмат ляшчэўніку вырасце. Мы пойдзем далей. Дзякуй табе за ўсё».

Жабракі гэтак жа раптоўна зніклі, як і з'явіліся.

...Прыехаў Антось з сынамі дамоў, а серадольшы і распавядае, што да чаго. Узяў гаспадар адзін арэх, раскусіў, а з яго ўмомант цэлы гаршчок залатовак высыпаўся. Селянін другі распалавініў і зноў тое ж самае. Трэці, сказаў, захавае, каб запас быў на будучае.

Прыкупілі зямлі, паставілі новыя будынкі, зажылі сыны з бацькам так, што іхняй нябожчыцы-матулі і не паверылася б, калі б яна паднялася з магілы.

Шкарлупку з арэхаў пасадзілі ля возера, і ўзялося там гэтулькі ляшчэўніку, што і назву з-за яго таму вадаёму далі – Ляшчынава.

Раней так вялося, што Бог са святымі мог спакойна з неба на зямлю апускацца, каб быць бліжэй да людзей, глядзець, як яны ўсё чыста выконваюць. Недзе нешта раіў сялянам, недзе – падказваў, а недзе, і не без таго, – караў. Гэта, праўда, здаралася ў рэдкіх выпадках, бо вяскоўцы заўсёды шчыравалі, як тыя пчолы ў вулеі. Сярод іх лайдакоў-абібокаў амаль не знаходзілася. А п'янства ўвогуле не было. Не ведалі ў тыя часы, што гэта такое.

Але ж, з другога боку, мелі магчымасць шастаць з зямлі на неба ці наадварот і ўсялякія нячысцікі-чэрці. Тады яшчэ ім Бог многае дазваляў, бо не разабраўся яшчэ, што ж гэтыя стварэнні хвастатыя ўяўляюць сабою на самай справе. А яны надта любілі палохаць людзей, вырабляць, як ім здавалася, смешныя штучкі.

Вось ідуць жанчыны ў лес. Ведаюць заранёй, што тут нячысцік валадарыць, што яго запроста можна напаткаць, таму і баяцца, таму і ціснуцца адна да адной. Нехта ж абавязкова не вытрымае і скажа: «Ой, каб хоць усё добра было...»

Супакойваюць астатнія, а самі яшчэ часцей ды ўважлівей па баках азіраюцца. Ідуць сабе далей, дыхнуць нават лішні раз баяцца. Ягаднік добры пачаўся, час ягады збіраць, але вырашылі ў даліну ўвайсці.

Увайшлі ў даліну, а там ягад, хоць ты лапатай зграбай. Кінуліся да іх, прыпалі. Ды не тут-то было. Раптам такі жудасны крык раздаўся, што ўцякалі хто куды, дарогі не разбіраючы ды стараючыся не адстаць, каб тое нешта страшна-жудаснае іх не дагнала і жыцця не пазбавіла. Ляцелі так, што неўзабаве на ўскрайку лесу апынуліся. Тут крыху да сябе дайшлі, і здольнасць размаўляць да іх вярнулася. Думаюць-гадаюць жанчыны, хто ж так пажартаваў. Зноў прымоўклі, а потым адна і гамоніць: «А мне здаецца, я ведаю. Гэта чорт нас напалохаў, болей не было каму. Ён жа незвычайнай сілай валодае. А здольнасці якія мае! У любога звера можа лёгка пераўвасобіцца, у адно імгненне птушкай стане. Галоўнае, што не адрозніш, дзе боскае стварэнне, а дзе – чартоўскае.

Здавён павялося, што жанчыны з нячысцікамі не сябравалі, а, наадварот, варагавалі ў адкрытую, чакаючы прыдатнага, зручнага выпадку, каб разлічыцца з ненавісным ворагам.

Тое ж самае можна сцвярджаць і адносна мужчын, якім таксама чорт надакучыў, бо не раз і не два ладзіў ім такія штучкі, якія сяляне нячысціку проста так дараваць не маглі.

Напрыклад, ішлі аднаго разу мужчыны з-за ракі. Сена касілі. Даўней жа не тое, што зараз, на некалькі дзён запар адлучаліся. Начавалі там, есці самі сабе варылі, а калі ўсё было зроблена, назад дамоў вярталіся, каб праз нейкі тыдзень ехаць грабці сена. Ідуць сабе, гамоняць ва ўвесь голас, смяюцца. I тут нехта з маладзейшых, што наперадзе джгаў, гаворыць: «Глядзіце, а гэта хто нас перагнаў? Прама па сцежцы глядзіце. Відаць, з нашых нехта. Адарваўся дый лупіць па сцяжынцы сам сабе. Мабыць, не любіць гамонкі».

На гэтым, мабыць, і супакоіліся б, але хтосьці заўважыў: «Не, гэта не наш чалавек. Мы з касьбы ідзём з косамі. Гляньце на таго чалавека! Ён жа без касы... То давайце ззаду ціхенька падкрадземся і глянем, каб нам тут не спрачацца».

Як вырашылі, так і зрабілі. Паціху-паціху, прыспешваючы крок, а дзе і подбегам, кінулся малодшыя за незнаёмцам. Той жа і не падазраваў, што за ім нехта цікуе. Па-ранейшаму ішоў раўнамерна. Бачаць мужчыны, што галава ў яго нейкая надта ж дзіўная: вялікая, нібы ўверх выцягнутая, лахматая, аброслая. Бліжэй падступілі, то тыя, хто меў добры зрок, адразу зашапталі: «Ногі, ногі нейкія не такія... Гляньце на сляды, на сляды... як каза хадзіла...»

Невядома, чым бы ўсё скончылася, каб адзін з касцоў раптам не ўскрыкнуў: «Ды ён жа з хвастом!»

Тут незнаёмец, як крутнецца, як лупяне ў бок лесу, то толькі пыл закурэў. Вяскоўцы тады далі выйсце здагадкам: «Гэта ж чорт! Чорт нас дурыў! Ну але, раз з хвастом, то ніхто іншы, акрамя яго!..» – «Ты глядзі на нячысціка!.. І не баяўся надта блізка з'яўляцца». «Ведама ж, спадзяваўся на тое, што ўсё роўна ўцячэ». – «Нічога, некалі ён да нас патрапіць, то не даруем мы яму нічога, не даруем...»

Так, чорт, атрымлівалася, і з мужчынамі быў у нацягнутых адносінах, якія для яго, як і для іх таксама, у любы момант маглі скончыцца трагічна.

Мала гэтага, нячысцікі так былі ўпэўнены ў сваіх сілах, што адкрыта пачалі варагаваць з Усявышнім. Карцела ім зрабіць нешта насуперак Богу. Збяруцца разам і пішчаць на розныя галасы: «Хутка, хутка прыспее наш час... Перастане ён намі кіраваць...»

Слухаў, слухаў Бог, надакучыла яму ўсё гэта. Таму паклікаў да сябе святога Ілью, дый гаворыць: «Вазьмі, Ілья, ды папалюй сёння на чарцей. Паскідай іх з неба, каб болей яны тут не паскудзілі».

Падабраў Ілья зручны момант, калі нячысцікі ў адно месца сабраліся, і як бабахнуў, то тысячы іх адразу ж і падохлі, а некаторыя плетанулі ў розныя бакі. Адзін чорт, ці то з пераляку, ці то з той мітусні, закрычаў: «Ой, мой грабянец! Малы грабянец!»

Бліснула маланка, коратка рохкнуў гром, і чорт той гопнуўся з неба прама ў возера, якому тым самым і назву даў, – Малы Грабянец.

Раней у нашых мясцінах былі непралазныя лясы. А дзе бары ды пушчы – мноства ўсемагчымых звяроў. Куды ні кінешся, то абавязкова на якога-небудзь натрапіш – добра, калі той будзе не са зласлівым намерам.

Усялякае пра звяроў распавядалі. Напрыклад, гаварылі старыя людзі, а ім яшчэ намнога старэйшыя распавядалі, што ў бліжэйшых вёсках сяляне на мядзведзях бярвенні з лесу вазілі. Прывучвалі з маленства і выкарыстоўвалі потым ляснога асілка ў сваіх, гаспадарчых мэтах. Толькі пахваляліся вяскоўцы адзін перад адным:

Мядзведзі, як і людзі, розныя бываюць: адзін здаровы, а другі – хітрэйшы, кемлівасцю бярэ. Паглядзіш збоку, то сапраўды можа стварыцца ўражанне, што ён валодае розумам. Гавораць старэйшыя, што мядзведзі напачатку людзьмі былі, але нечым Бога ўгнявілі, і ён іх звярамі зрабіў. Хто ж яго ведае, зараз гэтага не праверыш. Усялякае магло здарыцца.

Казалі таксама (такое не было рэдкасцю), што магутныя мядзведзі сустракаліся прама на вуліцах вёскі. Сяляне іх без дай прычыны не чапалі, то і звяры не надта вялікую шкоду рабілі. Есці ім заўсёды хапала, дык і жывёлу не краналі, а жывіліся тым, што самі здабывалі. Гаварылі, што небяспечнымі надта былі тыя мядзвёдзі, якія не клаліся спаць на зіму. Адзначалі, быццам бы такія звяры нечым саграшылі перад сваімі сабраццямі, таму і не атрымлівалі дазволу нароўні з усімі легчы спаць на працяглы зімовы перыяд. Не было ім звароту назад да лясной сям'і. Вось за гэта і помсцілі. Злосць засланяла ім вочы. А ў крыўды ды ў злосці, як вядома, вачэй няма. Хто трапіўся першым, той і паплаціўся жыццём, калецтвам, пералякам.

Аднаго разу мядзведзь, які не заснуў на зіму, напаў нават на цэлы табун коней. Нягледзячы на тое, што яго пасвіла пад глыбокую восень ажно чатыры дарослыя чалавекі. Пакалечыў ён некалькіх коней, пакуль яго застрэлілі, потым ужо, калі мядзведзь быў забіты, то паляўнічыя паміж сабою гаманілі:

– Не ўспаўся. Гэта яго мядзведжы бацька пакараў за непаслухмянства.

– Відаць, на людзей накідваўся, а такое сярод мядзведзяў не ўхваляецца.

– А таго, які жанчыну ці дзіця пазбавіў жыцця, звяры і блізка да сябе не падпускалі.

– Былі такія, якія нават на сваіх сабраццяў ішлі.

У адной з вясковых сем'яў была гаспадыня. Звалі яе Хрысця. Працавітая маладзіца. Калі ўчэпіцца за што, то нічога вакол сябе не заўважае. Часта здаралася, што нават палуднаваць забывалася і згадвала пра гэта, калі сонца за лес пачынала каціцца і сілы ў руках ніякай неставала. Тады толькі магла даць спачын свайму целу.

Дзівіліся з яе людзі. Як гэта можна адной столькі зрабіць, што трое самых спраўных і ўвішных жанчын не дагоняць. Пыталіся ў Хрысці, а яна ўсміхалася ў адказ ды сарамліва прамаўляла:

– А хто ж яго ведае. Я і сама адказаць не магу, чаму так атрымліваецца. Неяк задумалася, ды толькі пра адно – каб зрабіць болей.

Дык вось гэтая самая Хрысця аднаго разу пасеяла з мужам лён. Кавалак той зямлі быў далекавата ад дому, пад самым лесам, калі не сказаць, што ў лесе, бо адным канцом упіралася ніва прама ў адвечны бор, які аб нечым пастаянна шумеў-гаманіў сам з сабою. Вясною пасеялі. А над ільном трэба добра пагнуцца-папрацаваць, каб мець потым і вопратку, і яшчэ што такое. Таму і глядзела-сачыла Хрысця ўважліва, як ён рос.

Незаўважна прайшоў час, прыспела пара гэты лён ірваць. Таму, калі вячэралі, сабраўшыся ўсёй сям'ёй пасля працоўнага дня, гаспадыня і сказала мужу:

– Пайду я, чалавеча, заўтра наш лён на ніве рваць. За пару дзён упраўлюся, бо далей цягнуць нельга. Калі ўсё ў час паспець зрабіць як мае быць, то нічога не згніе.

3 раніцы пачалі збірацца. Жонка паспела і есці зварыць, і сабрала перакусіць сабе ды дзецям у поле. Толькі тады разбудзіла сваіх меншых.

Усхапіліся тыя і, апаласнуўшыся, бегма за стол есці ды з татам на поле збірацца. Так і разышліся ў розныя бакі: муж паехаў з дзецьмі бульбу капаць, а Хрысця папраставала лён ірваць.

Пакуль прыйшла, пакуль пераадолела тыя вёрсты, то ажно спіна ўзмакрэла. Каб яшчэ з людзьмі ішоў, то дарога не такая нудлівая, а аднаму – дык ні пагаварыць, ні паспяваць, адно толькі хутчэй зайсці. Вось і маладзіца джгала так, нібы за ёю нехта гнаўся.

Прыйшла на месца, скінула торбачку з плячэй, перажагналася на сонейка і пачала працаваць. Радуецца гаспадыня, што лён такі добры ўдаўся: высокі, кусцісты, нібы венік цэлы зрываеш адразу, калі за асобнае каліўца возьмешся. Паглядае сабе наперад Хрысця і мяркуе, колькі трэба сёння зрабіць, а колькі на заўтра пакінуць, каб за два дні ўправіцца.

Задумалася, рве ды рве, потым песню зацягнула. Яе таксама ад матулі сваёй упершыню пачула і пераняла. Падабалася песня тым, што словы простыя, а за сэрца кранаюць, нібы пра ўласнае жыццё ў ёй гаварылася.

Раптам пачула Хрысця, як на суседніх нівах жанчыны нечага голасна закрычалі. Разагнулася і давай узірацца. Убачыла толькі, як маладзіцы і старыя гаспадыні ляцяць так, нібы ім хто пяткі гарачым здорам падмазаў. Усміхнулася, а потым устрапянулася: «Нешта ж здарылася?» Памкнулася было сама бегчы за імі і тут аслупянела: прама перад ёю, кроках, можа, у чатырох-пяці, стаяў на задніх лапах здаравенны мядзведзь. Звер уважліва пазіраў на Хрысцю, а жанчына ўжо і дыхаць баялася. Крыху супакоіўшыся, пачала ўглядацца ў мядзведзя і заўважыла, што левую пярэднюю лапу ён трымаў надзвычай асцярожна і яна ў яго страшэнна распухла. Тады жанчына вырашыла паспрабаваць падысці да звера. Зрабіла пару крокаў – нечаканы госць паводзіў сябе міралюбіва. Ёй нават падалося, што ён нахіліўся ніжэй. Узялася Хрысця за хворую лапу і войкнула: з лапы тырчэла вялізная стрэмка, якая глыбока пранікла ў цела і выклікала загнаенне.

– Ну што, мішка касалапы, будзем выцягваць? – зусім асмялеўшы прамовіла Хрысця. Злаўчыўшыся неяк, ухапіла зубамі стрэмку і выцягнула яе. 3 раны пабег гной, пацякла сукравіца. Маладзіца выціснула ўсё старанна, перавязала хусткай і стала, як укапаная, чакаючы, што ж будзе далей.

Мядзведзь нахіліўся яшчэ ніжэй, і жанчыне падалося, што ён ёй пакланіўся. Потым павярнуўся і, смешна кульгаючы, папёр да лесу.

Дома Хрысця распавяла сваім пра здарэнне. Усе ўважліва слухалі. Потым муж прамовіў:

– Там яны ў нас пастаянна з'яўляюцца. 3 вострава, які пасярод возера, з мядзведжына... Яны там сабе бярлогі на зіму ладзяць. Там і жывуць. I на паратунак, як бачым, да нас прыходзяць... 3 Мядзведжына...

Таму і возера таксама назвалі – Мядзведжына.

Здарылася ўсё гэта надзвычай даўно. Так ужо атрымалася, што ў нашай вёсцы жыў цудоўны музыка. Так ужо іграў на скрыпачцы, так на ёй выцінаў, што ніхто не мог устояць на нагах. Старым-стары дзед, якому, можа, болей як сто гадоў, і той пад вясёлую мелодыю пускаўся ў скокі, заткнуўшы рукі за пояс.

– Скачы весялей, не шкадуй лапцей, – прыпяваў дзед і чортам насіўся перад бабай. – I не трэба сядзець, варушыся, бо хутка ўсё скончыцца і зноў нам адно застанецца – стагнаць ды балячкі свае прыгадваць. Давай, давай, старэнькая, прыгадай, як нам маладым некалі, падчас скокаў, роўных не было.

Бабуля імгненне-другое вагалася, а потым тупала з дзедам так, што адно толькі суседзі зайздросцілі.

Што ўжо не вырабляў той музыка!.. Здавалася, што нават зоркі на небе і тыя не ўтрымаюцца і ў прысядкі пойдуць!

Такі быў адмысловы скрыпач Мікіта. Ён і ў сям'і ад свайго іграння прыбытак немалы меў. Пастаянна запрашалі на вяселлі, на ўсялякія ігрышчы. Плацілі яму добра, каб не адмаўляўся. Таму жонка хоць і пакрыквала зрэдку ды любіла паўтараць, што ў музыкі – хата з лебяды, тым не меней не лезла ў справы мужа, бо мелі яны з гэтага занятку жывую капейку.

Вось і зараз збіраўся Мікіта вяселле граць. Жонка пачала яго адгаворваць, бо нешта ў яе было на душы неспакойна.

Ведаў бы Мікіта, што жонка на гэты раз нібы ў ваду глядзела, дык слухаў бы ўважлівей, а так... яна гаманіла, скрыпач жа збіраў сваё прычындалле ды апранаўся ў чыстую вопратку, бо ж да людзей ішоў.

Прыйшоў на вяселле і давай іграць ды ўсіх весяліць. Такі ўжо ягоны абавязак быў. Усе скакалі, ніхто не сядзеў на месцы. Нават сам гаспадар пастаянна пастукваў абцасам, хоць і не было яму часу з-за шматлікіх клопатаў, ды пастаянна прымаўляў: «Іграй, іграчу, то я добра заплачу!»

Госці танцавалі да ўпаду, а знясіленыя ад скокаў прасіліся: «Ой, чалавеча, замарыў ты нас! Дай адпачыць. Перадыхні, скрыпачу, перакусі ды выпі за здароўе маладых. Пажадай ім усяго добрага».

– А дзе ж вы чулі-бачылі, каб маладым ды благога нечага жадалі? У іх жа ўсё жыццё наперадзе, – азваўся музыка. – Таму і я ім жадаю, каб бацька падарыў ім гаршчок срэбра-медзі, а ў маладой пары дзеці нараджаліся, як мядзведзі. Каб маці падарыла маладому сухіх чарніц, а ён за гэта ніколі не бегаў да чужых маладзіц. Каб любіліся ды мілаваліся і пра старых бацькоў не забываліся.

Удзячны за добрыя словы-пажаданні, пачаў лезці да музыкі з пацалункамі захмялелы гаспадар. Ужо так ён прыліп з гэтай чаркай, што Мікіта не змог ад яго адкараскацца – прыйшлося выпіць.

Так, слова за слова, і сп'янеў Мікіта. Развітваючыся ды дамоў збіраючыся, цалаваўся з усімі. Заплацілі гаспадары яму, як і абяцалі, нават хацелі фурманкай падвезці, але ён не захацеў. Каб жа ведаў Мікіта, што з ім ліха такое прыключыцца, дык ні ў якім разе ад фурманкі не адмаўляўся.

Выйшаў скрыпач за вёску і вырашыў спраміць дарогу – падаўся да роднай хаціны наўпрасткі. Там трэба было ісці па балоце, уздоўж возера. Сцежка, праўда, была, але ж гэта для цвярозага, а для п'янага – самі ведаеце...

Ідзе-брыдзе ён так сабе: то падспявае крыху, то па струнах смыкам вытне – лёгка на сэрцы чалавеку, чаму б і не павесяліцца?

Аж тут падыходзіць да яго паніч і кажа: «Слухай, Мікіта, надта добра ты іграеш. Ці не згадзіўся б ты на вечарынцы ў мяне сыграць. Госці вось-вось збяруцца, а музыкі няма».

Не згаджаўся Мікіта, але ўгаварыў яго той паніч, павёў за сабою. Прыйшлі яны да багатым-багатага палаца. Там столькі гасцей было, што нібы ў якіх царскіх харомах. Весяліліся, спявалі, пілі і елі, колькі хацелі. На развітанне скрыпачу насыпалі поўную шапку залатовак, і ён паплёўся дамоў. Моцна п'яны быў.

...Ачнуўся ад таго, што недзе пракукарэкаў певень. Ускінуў галаву – і нічога не можа зразумець Мікіта. Ляжыць ён у балаціне на ўскрайку возера, пад галавою шапка, а ў шапцы – конскія камякі. Плюнуў скрыпач: «Што гэта за невежа мне зрабіў?» Так пытаўся сам у сябе, а пастушкі пачулі.

Так з лёгкай рукі Мікіты-скрыпача возера атрымала назву – Невежа.

У даўнія часы жыў тут у нас чалавек адзін. Звалі яго Нежыл. Дзіўнаваты быў. Усё ад людзей стараўся хавацца. Не хацелася яму быць навідавоку. І хаціну сабе агораў амаль што на беразе возера. Жыў там са сваёй жонкай. Раскапалі нейкі агарод, і жанчына ў ім пастаянна прападала.

Затое гаспадар кожны дзень знаходзіўся на возеры. Прыйдзе вечарам дамоў і давай жонцы распавядаць, якую ён вялізную рыбіну бачыў, што ледзь з чоўна не выкуліла. I так кожны дзень.

Абрыдзела гаспадыні паўсядзённа слухаць адно і тое ж, што яна нават узарвалася:

– А што мне з тваіх аповядаў? Кожны дзень такую здаровую ды вялікую рыбу бачыш, а дамоў прыносіш усялякую драбязу, што і чысціць немагчыма. Вось у наступны раз калі прынясеш, то і чысціць сам будзеш.

Нежыл памкнуўся было сказаць нешта больш рэзкае, але перадумаў, бо, відаць, прыгадаў ранейшыя такія сутычкі, якія для яго заўсёды заканчваліся поўным паражэннем.

У хаце запанавала цішыня, якая доўжылася, праўда, усяго хвілін колькі, бо жонка папрасілася:

– Нежылка, га, Нежылка... заспявай песню. Падабаецца мне, як ты спяваеш. Голас у цябе надзіва прыгожы.

Нежыл гэта і сам ведаў, але дараваць жонцы нядаўнія кпіны ні ў якім разе не збіраўся. Тады тая вырашыла дзейнічаць іншым шляхам.

– Паспявай, Нежылка.

– Нізашто на свеце.

– Добра, няхай сабе так і будзе, але заўтра на досвітку на тваю рыбалку цябе не разбуджу. Будзеш храпці да самага полудня. Я табе зраблю! – Голас жонкі пачынаў гучаць грамчэй і ў ім з'яўляліся гняўлівыя ноткі.

Нежыл ведаў, што ахвяраваць можна ўсім на белым свеце, але толькі не рыбалкай. Таму паспяшаўся скарыцца.

– Якую ўжо... Якую песню... Зараз, толькі прыгадаю, якую ж песню мы з табой звычайна спявалі.

Падумаўшы, заспяваў:

Ой, да была я на рыначку

Да піла мёд-гарэлачку.

Ой, да была я ў мяду, ў мяду,

П'яненькая я дадому йду.

Ой, будзе ж мяне да мой муж біці,

Няма каму да бараніці.

Ох, у мяне ж свякроў дома,

Яна мяне не адбароніць.

Заснула пад песню жонка, хутка задрамаў і сам гаспадар. Магло падацца, што не доўгім-доўгі летні дзень змарыў іх, а сама песня ды тыя ўспаміны, якія з ёю ў абодвух былі звязаны.

Так і атрымлівалася, што на людзях Нежыл быў маўклівым, нібы вады ў рот набіраў, а ў хаціне гаманіў і гаманіў, адно расказваў за другім.

Неяк так выйшла, што пачало гаспадару шанцаваць на рыбалцы, і цяпер ён ўжо пастаянна прыносіў дамоў багаты ўлоў. Здзіўлялася нават жонка.

Пачуў мясцовы пан пра тое, што Нежыл так прынаравіўся лавіць рыбу, загадаў слугам, каб прывялі селяніна да яго ў палац. Спачатку спалохаўся рыбак, але потым неяк адумаўся і супакоіўся, бо нічога не ўкраў, нікуды не ўлез, нідзе лішняе не прамовіў. Таму, калі пераступіў парог панскіх пакояў, дык быў увасабленнем самой упэўненасці і цвёрдасці.

Заказаў пан на суботу рыбы налавіць. Абяцаў за гэта шчыра заплаціць.

Памешчык ужо збіраўся было адпускаць рыбака, але потым нібы адумаўся:

– А вось буйная, вельмі буйная рыба табе пападаецца?

– Але, пару дзён таму назад сама на сажань даўжынёю выцягнуў. Можа, крышку нават большага. Гэта я вам проста сказаў, бо не мераў.

– Во, каб такога маім гасцям паказаць?

– Зробім, пане. Ёсць у мяне на прыкмеце адна такая мясціна. Там таксама сом раскашуе. Зараз, пад старасць гадоў, я ведаю наша возера, як сваю печ. Дзе, пад якім карчом рыбіна якая стаіць, куды яна, калі сонца з'явіцца, выплывае. Паспрабую, пане. Абяцаць, што менавіта яго прывалаку для вашых гасцей, – не абяцаю. Затое рыбы свежай абавязкова налаўлю.

Пайшоў Нежыл дамоў. Радасны, шчаслівы, што менавіта да яго з такой просьбай звярнуўся сам пан. Дома гаспадыні пахваліўся, а тая ў слёзы адразу:

– Табе тыя грошы трэба? Навошта тыя залатоўкі? Нешта сэрца мне падказвае, каб лепей ты дома пасядзеў.

– Вось табе і маеш. Я ж пану паабяцаў сама прынесці, каб гасцей ягоных парадаваць. Супакойся, хіба мне першы раз ісці на возера? Колькі разоў лавіў рыбу і вяртаўся назад жывы і здаровы, а ты ў слёзы. Добра, гэты раз ужо для пана налаўлю, а там дамоўлюся з ім, каб хто маладзейшы мяне падмяніў.

...З раніцы Нежыл быў на возеры, накіраваў свой човен да букты, дзе жыў здаравіла-сом. Стары рыбак умудрыўся падчапіць яго на прасмолены шнур, але далей справа замарудзілася. Рыбіна насіла човен, нібы якое пёрка, па ўсім возеры. Нежыл не мог выцягнуць сама, а сом не здолеў вырвацца. Страціў чалавек, захапіўшыся рыбалкай, пільнасць і гопнуўся ў ваду. Нядоўга пратрымаўся, бо не жадаў выпускаць шнура з рук, і захлынуўся. Так яны некаторы час і плавалі ў пары – чалавек і рыбіна, стары рыбак і стары сом.

Калі людзі, якія праз пару сутак паплылі шукаць Нежыла, наткнуліся на гэтую своеасаблівую пару, то былі здзіўлены агромністасцю сама; які таксама быў ужо нежывы. Не маглі ўявіць нават, як гэта стары мог супрацьстаяць такой рыбіне.

Пазней возера у памяць пра дзеда назвалі – Нежлева.