Віцебск. Легенды і паданні

Подробности

Створана 02.02.2021 07:26

Адноўлена 02.02.2021 09:57

 

 

Віцебск

Калі ўсё гэта здарылася, дык людзей тут зусім яшчэ мала жыло, паселішчы далекавата адно ад другога знаходзіліся. Але не падумайце, што зямлю не апрацоўвалі ці якой іншай справай не займаліся. Зусім не. Усё было ў парадку, бо тыя людзі намнога здаравейшыя былі. Калі сёння адзін чалавек можа плугам узараць якую вузенькую палоску, то ў тыя часы адзін вясковец спраўляўся з агромністым полем. Ды не плугам жа аралі, а драўлянай сахой, што намнога цяжэй. Запрагуць валоў і паганяюць паціху. А тыя валы – што горы. Нездарма па нашым краі і ў гэтыя дні можна пачуць, што не камяні вялізныя ляжаць на палях, а валы здаравенныя, багамі за нейкую правіннасць пераўвасобленыя ў маўклівыя валуны. Вось і тут так здарылася – з заклёну. Сапраўдная гісторыя пачалася не з першабытнага паселішча, а яшчэ раней – ад назвы невялічкай рачулкі, на якой сталі сяліцца ды размнажацца людзі.

Некалі тут рэчкі не было, а была чысцюткая і звонкая крынічка. Прыляталі сюды птушачкі напіцца вадзіцы, ці звер які падыходзіў ды з капытца піў. 3 самой крыніцы піць баяліся. Можа, нешта адчувалі, а можа, не хацелі муціць ваду. Вы не думайце нічога дурнога, бо жывёлы ў тыя часы разумелі гаворку людзей, былі даверлівыя, як і самі жыхары.

Колькі часу так доўжылася – толькі сама крынічка і ведала. Зімою яна спакойненька гурчэла пад лёдам, пакінуўшы невялічкую адтуліну для таго, хто захоча напіцца, а вясною, калі ажывала ўся прырода, то і крынічка станавілася весялейшай.

Аднае такое вясны ішоў аднекуль падарожны. Не адзін крочыў, а з хлопчыкам-павадыром. Спяшацца ім не было куды. Хаціны не мелі. Дзе пусцяць людзі добрыя пераначаваць – там і прыткнуцца, а найболей, у цёплую часіну, так і спалі – то пад кустом, то пад стогам. Навошта прасіцца, калі і так можна па-панску адпачыць. Іншая справа ў восеньскія залевы ці маразы траскучыя. Тады любы жабрак стараўся куды-небудзь схавацца да вясны. Бывала, збіраліся ў якую будыніну агулам і байкі ўсялякія баялі, а хто – да якой добрай душы прыбіваўся. Тады нельга было адмовіць у кавалку хлеба ці начлезе жабраку або падарожнаму. Кожны чалавек лічыў такую адмову вялікім грэхам. Лепей чалавека знясіленага прыгрэць-накарміць, бо сёння ён жабрак, а ты гаспадар, і дзе гарантыя, што заўтра наадварот не адбудзецца?

Дык вось ішлі гэтыя падарожныя вельмі павольна. I не толькі таму, што, як мы ўжо адзначалі, спяшацца ім не было куды, а і таму яшчэ, што бяда ў іх здарылася, і вось якая. Мінулай ноччу, калі яны падыходзілі да адной вёскі, стары жабрак і кажа свайму павадыру:

– Дзіўная нейкая вёска, Мікітка. Дзіўная...

– Чаму, дзедку?

– А хіба ты нічога не заўважаеш? Прыслухайся. Пару хвілін хлапчынка ўважліва слухаў, а жабрак гэтак жа ўважліва пазіраў на яго. Потым погляды іхнія сустрэліся.

– Ну што?

– Нічога я не разумею. Вёска як вёска, не болей...

– Эх, унучак, колькі часу я цябе вучу прыкмячаць усё, а ты...

– Я ж уважліва глядзеў і слухаў...

– I глядзеў, і слухаў, а чым гэтая вёска ад іншых адрозніваецца, так і не заўважыў.

– Невялічкая... У лесе стаіць...

– Невялічкая. У лесе стаіць, – перадражніў стары малога. – А ці за дрэвамі можна ўбачыць, колькі тут хат?

– I то праўда, – не пакрыўдзіўся Мікітка. – Але што ж тады?

– Баюся я, унучак, што тут нас блага людзі сустрэнуць...

– Колькі мы з табою, дзедка, ходзім, а такое ўсяго адзін раз здарылася, і то вельмі даўно.

– А тут у мяне адчуванне такое.

– 3 чым яно звязана, дзядулька?

– Эх, Мікітка, няўжо ты не памятаеш, як мы да іншых паселішчаў падыходзілі?

– Памятаю, чаму ж не.

– Ну дык там жа заўсёды птушкі спявалі, песні гаспадары выводзілі.

– Так?

– Так.

– А тут?

Павадыр-хлапчынка ашаломлена круціў галавою. Толькі цяпер да яго дайшло, чаго дабіваўся ад яго стары.

– Дзядулька, дык тут жа не тое што гаспадары ды гаспадыні не спяваюць, тут нават птушак не чуваць. Адно, што выразна даносіцца, – гэта сабачы брэх.

– Гэта мяне, Мікітка, і насцярожвае. Каб чаго не здарылася...

– Няўжо нехта пачне на нас сваю злыбеду вымяшчаць? Няўжо мы некаму гора прынеслі ці пошасць якую?

– Нічога ты не разумееш, родненькі. Калі чалавек злы, то ён зачэпку, каб табе нашкодзіць, абавязкова знойдзе і пры любым выпадку скарыстае. Гэта таксама навука, якая з пройдзенымі дарогамі прыходзіць.

– Я ад цябе, дзядулька, такога ніколі не чуў.

– Проста не хацеў казаць, бо ў пераважнай большасці вакол нас спагадлівыя, чуллівыя людзі знаходзяцца. Праўда, здараецца і адваротнае... Ды што гэта я пра такое гаманю з табою?

– Нічога, я ўсё разумею, – зусім па-даросламу запярэчыў Мікітка.

– Калі так, то пайшлі, не будзем болей варажыць, што нас чакае наперадзе. А раптам тут людзі лепшыя, чым дзе, а мы на іх усялякае кажам...

Увайшлі, па баках азіраючыся, на вясковую вуліцу, а там нікога з жыхароў не відаць, нібы вымерлі ўсе. Падышлі да адной хаціны, пачалі сваю жаласлівую песню спяваць, каб гаспадароў расчуліць і потым пераначаваць да іх папрасіцца, але ніхто да іх не выйшаў, нават голасу не падаў. Тады дзед з Мікіткам да другой хаціны падышлі, але і там іх гэткі ж прыём чакаў. Пастаялі і пайшлі да трэцяй. Толькі зацягнулі сваю адвечную жабрацкую песню, як з-за высокага плоту пачулася:

– Чаго гэта вы тут, бадзягі, раты паразяўлялі?! Толькі і шукаеце, каб украсці што-небудзь ды пажывіцца за кошт сумленных людзей! Прэч адсюль, зладзеі!

Стары жабрак абурыўся:

– Не трэба так, пане гаспадару, не трэба... Мы і сапраўды бедныя. Мы і сапраўды жабракі. Але мы ніколі чужога без дазволу нават не краналі, не тое каб кралі. Так што не трэба на нас абы-што плявузгаць.

– Што?! Я плявузгаю?! – узвіўся голас за плотам. – Ды за такія словы я зараз на вас сабак спушчу!

Падарожныя падумалі, што гаспадар проста так пагражае, таму стары сказаў:

– Пайшлі адсюль, бо яшчэ чаго добрага...

Яны прыспешылі крок, але прайшлі ўсяго дзесятак крокаў, і раптам Мікітка што было сілы загарлаў:

– Дзедку, сабакі!

Стары акінуўся, а яны ўжо побач. I не адзін, а штук пяць, ды ўсе здаравенныя, ашчэраныя, як лютыя ваўкі.

– Да плоту, унучак! Да плоту прыціскайся ды кіем адмахвайся! – закрычаў дзедка і да Мікіткавага плечука прыхіліўся.

Але што яны маглі ўдваіх, стары ды малы, зрабіць супраць зграі сабак? Пакусалі іх моцна. Каб не зжаліўся гаспадар, ля плота якога яны стаялі, ды не выскачыў са здаравенным цурбалкам ім на дапамогу, то разарвалі б на часткі і ніхто не пашкадаваў бы.

Мікітка плакаў ад болю і крыўды і ўсё прыціскаўся да старога:

– Дзядулька, міленькі, пайшлі прэч адсюль. Пайшлі ў чыстае поле, пад любы кусцік, каб толькі тут ні хвіліны не заставацца...

Стары плакаў таксама. Буйныя слёзы каціліся па ягоным твары.

– Няхай бы мяне сабакамі травілі, а за што ж Мікітку, майго павадыра?.. Ён жа зусім дзіцятка горкае... Як жа можна такое?.. Нідзе на нас такога гора не абрыналася, толькі ў вас...

Гаспадар, які іх выратаваў, панура стаяў побач і маўчаў. Было відаць, што і яму баліць за тое, што здарылася. Ён усё азіраўся навокал, а потым, калі пераканаўся, што паблізу нікога няма, звярнуўся да старога:

– Ідзі, Божы чалавек, далей ад нашай вёскі. У нас ніколі і нікому не спачувалі, нікому нават кавалка хлеба не падалі. Злыя тут усе ў нас, злыя...

– Неба ўсё бачыць. Запамятай гэта, чалавеча, – ціха прамовіў жабрак. – I тое, што вы сёння зрабілі, вам за грэх непапраўны палічыцца. Так і ведай.

Потым павярнуўся да Мікіткі, узяў яго за плячук:

– Пайшлі, родненькі, кінь плакаць. Я табе ад перапуду замову прашапчу, і ўсё пройдзе. На лес, на балота ярасць іхніх сабак перакінецца, ды няхай яны іхніх жа дзяцей грызуць-кусаюць...

– Ды я не вельмі спалохаўся, вось толькі пакусанае смыліць, – ледзьве чутна азваўся Мікітка.

– Я тут, унучак, недалёка ад гэтай чортавай вёскі, ведаю адну крынічку... Пойдзем да яе. Я вадой з тае крынічкі табе раны прамыю – яны адразу пазацягваюцца.

– Праўда?

– Праўда, хлапчынка, праўда.

Селянін стаяў маўкліва і, толькі калі яны зрушыліся з месца, прашаптаў: «Чакайце» – і кінуўся ў хату. Неўзабаве ён выйшаў са здаравенным кусам сала і вялізным боханам хлеба.

– Вось... Вазьміце...

– Не трэба нам нічога, – грэбліва прамовіў стары.

– Вазьміце, вельмі прашу вас. Я ведаю, што мой сусед учыніў непапраўнае зло, але...

– Вазьмі, дзядулька, можа, гэты чалавек нам зла і не жадае, – падказаў Мікітка, які ўжо перастаў плакаць і толькі крывіўся ад болю.

Стары жабрак узяў, паклаў сала і хлеб у сваю бяздонную торбу, і яны моўчкі пашлі далей ад гэтага страшнага месца. Але толькі параўняліся з апошняй хацінай, як зноў загыркалі сабакі і да іх вылецела з добры дзесятак вялізных ваўкарэзаў.

– Уцякаем, дзядулька...

– Адыходзім паціху. Калі мінём іхнюю сядзібу, пачнуць адставаць...

Так яны і ціснуліся памалу, адмахваючыся кіямі. Потым, калі ўжо добра адышліся, пабеглі. Вось тут самае страшнае і здарылася. Каб жа беглі ды не азіраліся, то ўсё добра было б. А тут жа баяліся, што сабакі дагоняць, і... натыркнуўся Мікітка вокам на сук. Закрычаў страшным голасам:

– Дзядулька, вока!

– Што?.. Што?..

– Вока выбіў...

Глянуў дзедка – і сапраўды: суком Мікітка выпараў вока, і зараз яно выцякала.

Так вось, выючы, адзін ад болю, а другі ад ўсяго, што здарылася, і крочылі паціху наперад. Толькі ў прыцемках дабраліся да крыніцы. Стары жабрак кінуўся да яе і прашаптаў:

– Гудзе... Значыцца, усё добра, унучак, усё добра. Зараз табе лягчэй стане. Патрывай яшчэ крыху.

Хуценька распаліў вогнішча на высокім грудочку, пад алешынамі, і паджгаў да крынічкі. Намачыў у вадзіцы анучку – і назад. Пачаў прыкладваць да ран, якіх было некалькі на хлапчуковым целе, і той неўзабаве зашаптаў:

– Дзядулька, а сапраўды дапамагае...

Праз нейкі час Мікітка спаў глыбокім сном, толькі раз-пораз уздрыгваў, мабыць, ад перапуду. А стары доўга яшчэ выціраў ягонае цела, а потым – свае раны і толькі пасля гэтага стаў шаптаць над хлопчыкам замову. Заснуў і сам, а калі прахапіўся, то навокал весела шчабяталі птушкі, а Мікітка ўжо не спаў і пахмура глядзеў на старога.

– Ці ж я, унучак, вінаваты, што так здарылася і ты вочка свайго пазбавіўся?

– Я не вінавачу цябе, дзядулька.

– То ідзі памыйся ды прыходзь, есці будзем. Хвілін праз колькі ад крынічкі данеслася:

– Дзеду! Дзеду!

Старога як хто падкінуў. Ён кінуўся на голас. Баяўся, што зноў нешта здарылася. I што ж вы думаеце? Здарылася. Але на гэты раз не бяда, а радасць. Вока, якое амаль усё выцекла, пасля таго як Мікітка прамыў яго крынічнай вадой, стала бачыць.

3 таго часу пра гэтую крынічку пайшла пагудка сярод людзей, што яна лечыць ад усіх хвароб, дапамагае нават безнадзейна пакалечаным ды параненым. Яе абгарадзілі, і пацягнуліся да вадзіцы местачкоўцы і прыйшоўшыя здалёк. Усё так добра і далей ішло б, але аднаго разу здарылася ліха.

Сяляне з той вёскі, дзе некалі сабакі ледзьве не парвалі старога жабрака з Мікіткам, сюды не хадзілі. Яны не верылі, што такое можа быць на самай справе. Болей таго, калі чулі, што нехта вылечыўся, то гаманілі паміж сабою:

– Нічога, даскачацеся вы ў нас са сваёй крыніцай! I зрабілі-такі назло іншым.

Аднаго разу здалёк дабіралася да той цудадзейнай крыніцы старая бабулька з унучкай. Тая хварэла нейкай цяжкай хваробай, і ніхто ўжо не мог дапамагчы. Добрыя людзі параілі паспрабаваць шчасця тут. Старая ведала ўсялякіх замоў і шэптаў і прыносіла людзям толькі шчасце і радасць, таму і людзі ёй дапамагалі ў такім горы.

Нарэшце датэпалі старая з малой, бабуля і кажа:

– Давай, унучачка, крыху адпачнём, здарожылася я нешта. Потым напаю цябе вадзічкай, а зараз набяру яе ў гаршчочак, і пасядзім крыху. Так і зрабілі. А на той час адна злая баба з тае вёскі, дзе адны злыдні жылі, прыйшла да крынічкі і давай у ёй брудную бялізну паласкаць. Гэта каб людзям не дапамагала.

Бабулька як убачыла такія здзекі над цудадзейнай вадой, дык ажно закрычала:

– Што ж гэта ты робіш?

А баба адвярнулася і рагоча:

– Вось вашай крыніцы... Вось ёй...

– Каб ты за гэта віцьбай вілася! – узлавалася старая і прашаптала страшны заклён.

Так і здарылася. Крынічка тая прапала, а з яе пачала выцякаць рачулка, ды такая пакручастая, такая непрадказальная, што ўсё жыццё з ёю пакутавалі тыя, хто жыў па яе берагах. Рачулку людзі сталі Віцьбай зваць. Потым на беразе вырас высокі, спачатку драўляны, а там ужо і мураваны, замак-крэпасць. Яго таксама звалі, ад рэчкі, Віцьбескам, а пазней – Віцебскам.

 

Руба

У нас тут гісторыя была, як у вядомай казцы, якую усе, мабыць, чулі.

Жылі-былі дзед з бабай, і была ў іх унучка, Сцепанідка. Раней былі і дачка, і зяць. Але спачатку зяця на нейкай вайне забілі, а потым і дачка нечакана памерла – вось і засталася малая на руках у старых людзей. Гаспадары шкадавалі ўнучку, заступаліся ўсюды, сачылі, каб ніхто яе не пакрыўдзіў, усялякай працы навучалі. I гэта, як потым аказалася, дапамагло ёй выжыць.

Мінула не так ужо і многа часу – захварэла бабуля, якая ва ўнучцы душы не чула. Трапіла пад халодны восеньскі дожджык, застудзілася, і ўсё – з ляжанкі болей не ўстала. Гарэла ўся, трызніла. Як ні стараліся ёй дапамагчы, каго толькі да яе ні клікалі – лягчэй не станавілася. Гаспадар зусім рукі апусціў, не ведаў, бедалага, што рабіць.

Але тут надзея з'явілася. Старой нібыта лягчэй стала. Яна пачала пазнаваць людзей, гаманіла з імі, нават жартаваць спрабавала. Стары лягчэй уздыхнуў, ды дарма ён спадзяваўся. Вечарам пачуў, як жонка ўнучцы казала:

– Шкада, што памру скора, мая ты галубка, ой як шкада... Спадзявалася, што дажыву да твайго вяселля, дачакаюся. Ды не, не атрымліваецца ў мяне... Не сёння-заўтра адыду...

– Не трэба, бабулька, не трэба, міленькая, як жа я застануся? – пярэчыла ёй Сцепанідка.

– Ты жыві, радуйся. Жыццё – яно прыгожае, ласкавае, калі ўсё добра складзецца. А калі не пойдзе, то тут ужо як ні пніся, а не перайначыш...

– Бабулька, родненькая, пажыві яшчэ...

– Каб жа гэта, каханенькая, ад мяне залежала, дык я з табой і не разлучалася б... Усё зверху наканавана, хочаш не хочаш – збірайся... А ты не плач. Ты лепей добра запомні тое, што я табе зараз скажу.

– Навошта мне яшчэ нешта запамінаць?

– Трэба, абавязкова трэба...

– Не будзе цябе, бабулька, і жыццё мне не мілым стане, радасці я ў ім не знайду.

– Знойдзеш. Але запомні наступнае: калі табе вельмі блага ды дрэнна зробіцца і падасца, што ты ўжо сама выйсця не бачыш, то ты да мяне, да маёй памяці звярніся. Я абавязкова прыду на дапамогу, абавязкова падкажу...

– Як гэта? 3 таго свету ніхто не прыходзіць і не вяртаецца.

– Вяртаюцца. Я да цябе, родненькая, у сне прыду і ўсё падкажу. Толькі ты не забудзься. Калі што – адразу звяртайся. Гэта некалі мяне мая бабуля навучыла.

– I што, ты звярталася?

– А то як жа...

– А яна дапамагала?

– Так, і не адзін раз.

Пагаманілі яны так паміж сабою, а да раніцы гаспадыня і памерла. Яна нібыта прадчувала, што смерць ужо за яе ўчапілася, таму і спяшалася навучыць Сцепанідку, каб тая не засталася ў жыцці сам-насам з цяжкасцямі.

Пахавалі бабулю, а дзед пахадзіў-пахадзіў і задумаў зноў жаніцца. Суседзі яго адгаворвалі, сябры таксама, а ён упёрся, нікога не паслухаў. Узяў ён сабе жанчыну з дачкой, якую тая вельмі шкадавала. Як даведалася, што ў дзеда ўнучка ёсць, то яшчэ да таго, як у чужую хату перабралася, умову паставіла:

– Глядзі, стары, жыць з табой доўга не буду, калі Сцепаніду з хаты не прагоніш. Так і ведай. Даю табе тэрміну адзін месяц, за гэты час каб справіўся з ёю.

Гаспадар пагадзіўся. Можа, падумаў, што жартуе жанчына, а можа, што пажыве ў яго, паглядзіць, як усё добра, і перастане да дзяўчынкі чапляцца. Так падумаў і забыўся на той тэрмін.

Як прыйшла тая жанчына ў дзедаву хаціну, то не стала Сцепанідзе ніякага жыцця, толькі і чуваць было:

– Ці ўсю работу парабіла, што я табе давала? Ідзі ў лес ды прыцягні вязанку дроў! Ідзі і не спрачайся, а то прызвычаілася... Нічога не робіш, толькі агрызаешся. Во звалілася ліха лянівае на маю галаву...

Сцепанідка ад такіх праклёнаў і сама гатова была сысці з хаты, толькі каб яе не лаялі, не папракалі, не папікалі тым, што яна нечый хлеб дарма есць.

Аднаго вечара жанчына падступіла да старога і кажа:

– Дзед, заўтра тэрмін канчаецца.

– Які тэрмін?

– Як які? Калі я ў тваю хату перабіралася, якую ўмову ставіла? Прыгадаў?

– Прыгадаў...

– Дык вось, каб заўтра і духу яе ў хаце не было!

Прыспела раніца, дзед і кажа ўнучцы:

– Паедзем па дровы...

Тая моўчкі апранулася і выйшла ў двор. Не пыталася, не пярэчыла. Справа ў тым, што ўвечары яна не спала і ўсё чула. Узяла толькі невялічкую сякерку, апранулася ў тое, што мела, ды есці ўхапіла добры кус хлеба. Ведала, што назад ужо ніколі не вернецца.

Лес адразу за іхнімі агародамі пачынаўся. Паехалі. Стары вясёлы такі, усё розныя гісторыі распавядаў, смяяўся, быццам штосьці каштоўнае знайшоў і нарадавацца не мог. Сцепанідка ж, наадварот, маўчала ўвесь час і толькі адзін раз запыталася:

– Дзеду, а табе бабуля не сніцца?

– Не, – бомнуў той і заціх, зразумеў, што ягоныя словы не даходзяць да ўнучкі, бо яна пра нешта зусім іншае думае.

Спыніў стары каня і гаворыць:

– Тут секчы будзем.

– Ты і сячы, а я пайду. Няма ў мяне болей дзеда.

І пайшла. А куды ж ты ў глухім лесе пойдзеш? Хадзіла-хадзіла, стамілася і звалілася пад елку. Спіць, і сніцца ёй, быццам бабуля пільна-пільна на яе глядзіць і кажа: «Унучка, ты ідзі па зарубінах... Па зарубінах кіруй...».

Прахапілася дзяўчына, паглядзела – а на елцы і сапраўды зарубіну відаць, нехта пакінуў. Яна па іх пайшла і выйшла да лесарубаў. Тыя, хлопцы маладыя, пакінулі яе ў сябе. Стала ім Сцепанідка есці варыць, вопратку зашываць. Праз некаторы час адзін з лесарубаў ажаніўся з ёю. А мясціну тую, дзе яны жыць сталі, пачалі называць Заруба. Потым, з цягам часу, засталося толькі Руба.

 

 

ЛІТАРАТУРА

1. Абрамова, И. Легенда о Замковой горе / И. Абрамова // Витебский курьер. – 1998. – 16 окт. – С. 3.

2. Аўчыннікава, Р. Чаму Дзвіна – Дзвіна? / Р. Аўчыннікава // Віцебскі рабочы. – 1994. – 5 лют. – С. 5.

3. Віцебшчына: назвы населеных пунктаў паводле легенд і паданняў / склад., запiс і апрац. А. М. Ненадаўца. – Мінск : Беларусь, 2000. – 478 с. – (Мой родны кут).

4. Гудкова, М. Родной город хранит секреты / М. Гудкова // Твой Город (Витебск). – 2014. – 7 авг. – С. 5.

5. Дашкевич, В. Откуда родом город [Витебск]? / В. Дашкевич // Витебский проспект. – 2012. – 29 марта. – С. 5.

6. Дела давно минувших дней // Віцьбічы = Витьбичи. – 1994. – 24 нояб. – С. 2.

7. Кухарева, В. О Западной Двине / В. Кухарева // Жыццё Прыдзвіння (Віцебск). – 1998. – 18 лют. – С. 2.

8. Мишурная, Н. Тайны древнего города / Н. Мишурная // Планета открытий (Витебск). – 2001. – 5 окт. – С. 2.

9. Нестерович, С. Сага о Двине / С. Нестерович // Жыццё Прыдзвiння (Вiцебск). – 2007. – 8 верас. – С. 2.

10. Терешко, И. Легенда о Западной Двине / И. Терешко // Віцьбічы = Витьбичи. – 1995. – 17 янв. – С. 3.

11. Фёдараў, В. Віцьба... / В. Фёдараў // Рэспубліка. – 2004. – 10 чэрв. – С. 3.

12. Шишанов, В. Легенда о Замковой горе / В. Шишанов // Твой Город (Витебск). – 2015. – 25 июня. – С. 6.

 

СПАСЫЛКІ 

История Витебска: бесплатные курсы. Основывала ли княгиня Ольга Витебск?

Официальный портал Национального агентства по туризму – Легенды города над Двиной