Афганистан. Без права на забвение

Афганистан. Без права на забвение

Афганистан. Без права на забвение

Художники Витебщины

Художники Витебщины

Художники Витебщины

Баршчэўскі Ян Францавіч

Дата нараджэння
1790
Месца нараджэння
Віцебская вобласць, Расонскі раён, в. Мурагі
Дата смерці
12.03.1851
Род дзейнасці
пісьменнік, выдавец

Баршчэўскі Ян Францавіч нарадзіўся ў 1790 годзе (паводле іншых крыніц 1794, ці 1796). Беларускі і польскі мысліцель, пісьменнік, выдавец, адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры.

Ураджэнец в. Мурагі Полацкага павета Віцебскай губерні (зараз Расонскі раён) у сям'і збяднелага шляхціца.

Вучыўся ў Полацкай езуіцкай калегіі, дзе набыў вядомасць чытальніка і вершапісца. Выступаў з уласнымі арацыямі і вершамі, напісаў у класічным стылі паэму «Пояс Венеры» (на польскай мове, не захавалася). Студэнцкія канікулы найчасцей праводзіў у вандроўках па возеры Нешчарда. Дзякуючы сваёй схільнасці да паэтычных экспромтаў, быў жаданым госцем на сямейных урачыстасцях вясковай шляхты. Першыя вядомыя вершы, напісаныя па-беларуску, – «Дзеванька» і «Бунт хлопаў», «Рабункі мужыкоў», «Размова хлопаў». Займаўся таксама жывапісам (пейзажы і карыкатуры). Яго мастацкія творы карысталіся папулярнасцю сярод мясцовых жыхароў.

У 1820–1830 гг. пасля заканчэння Полацкай калегіі Баршчэўскі доўгі час працаваў хатнім настаўнікам і гувернёрам у розных месцах. Потым трапіў у Пецярбург, дзе выкладаў грэчаскую і лацінскую мовы ў некалькіх дзяржаўных установах і сам вывучаў старажытныя літаратуры.

Выконваючы даручэнні марскога ведамства, пабываў у Францыі, Англіі і Фінляндыі, падарожнічаў па Полаччыне і Мсціслаўшчыне.

У Пецярбургу ён пазнаёміўся з А. Міцкевічам і Т. Шаўчэнкам, якія высока ацанілі паэтычныя спробы маладога пісьменніка, падштурхнулі яго на шлях прафесійнай творчасці. Арганізаваў літаратурны гурток, які аб'яднаў выхадцаў з Беларусі.

У 1840–1844 гг. – рэдактар-выдавец польскага штогадовага альманаха «Niezabudka» («Незабудка»). Падтрымліваў творчыя сувязі з членамі гуртка і яго карэспандэнтамі – журналістам і крытыкам Р. Падбярэзскім, літаратуразнаўцам і гісторыкам Ю. Барташэвічам, мастакамі К. і Р. Жукоўскімі, фалькларыстам І. Храпавіцкім, пісьменнікамі Л. Штырмерам, В. Рэутам, Т. Лада-Заблоцкім, А. Грозам, В. Давідам, С. Ляховічам, А. Гротам-Спасоўскім. Сярод самых блізкіх сяброў Баршчэўскага пецярбургскага перыяду сучаснікі называлі Т. Шапялевіча, які быў знаёмы з паэтам яшчэ з часоў вучобы ў Полацкай калегіі. Рэдкалегія альманаха мела кантакты з «Дэмакратычным таварыствам» (1836–1838), прапагандавала праз Ф. Лаўцэвіча забароненыя патрыятычныя вершы. Друкаваў пераважна вершаваныя апавяданні (ад класіцызму паступова перайшоў да рамантызму).

У 1843 годзе ў часопісе «Літаратурны штогоднік» упершыню надрукаваны яго беларускія вершы – «Дзеванька», «Гарэліца», апрацаваная народная песня «Зязюля».

У 1844–1846 гг. выдаў свой галоўны твор – празаічны зборнік «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» (у чатырох тамах, на польскай мове, гравюры Р. Жукоўскага). Выкарыстаў беларускія легенды і казкі, упершыню выказаў думку пра самабытнасць беларусаў. Сімвалічны вобраз Плачкі-Беларусі – цэнтральны ў кнізе. У перакладзе на беларускую мову легенды са зборніка надрукавала віленская газета «Гоман» (1916). Асобныя часткі твора раней друкаваліся ў часопісе «Рубон». Апавяданні-прытчы, якія не ўвайшлі ў зборнік, склалі аповесць «Драўляны дзядок і кабета Інсекта» (1844–1847).

Матэрыяльную дапамогу ў выданні кніг Баршчэўскаму аказаў віленскі пісьменнік А. Здановіч. Па невядомых прычынах не выйшлі падрыхтаваныя аўтарам 5-ы і 6-ы тамы. Творы, сабраныя ў зборніку, напісаны пад відавочным уплывам беларускага фальклору.

У 1847 годзе па запрашэнні польскага пісьменніка Г. Жавускага і крытыка М. Грабоўскага Баршчэўскі пераехаў у г. Чуднаў на Валыні (Украіна). Пасяліўся ў доме графіні Ю. Жавускай, дзе жыў і вядомы мастак-графік Н. Орда. Падтрымліваў блізкія адносіны з польскім паэтам і перакладчыкам К. Пятроўскім і доктарам Г. Кёлерам, збіраў матэрыялы пра археалагічныя аб'екты, падарожнічаў.

Тэма роднага краю, нешчаслівага лёсу таленавітых людзей Беларусі – у драматычнай паэме «Жыццё сіраты». Аўтар твораў «Душа не ў сваім целе», «Нарыс паўночнай Беларусі» (1843).

У 1849 выдаў у Кіеве 1-ю частку зборніка «Проза і вершы» (на польскай мове), куды ўвайшлі балады, паэма «Жыццё сіраты», аповесць «Душа не ў сваім целе».

На беларускую мову творы Я. Баршчэўскага перакладалі В. Таранеўскі, М. Хаўстовіч.

У канцы 40-х гадоў захварэў на сухоты.

Памёр 12 сакавіка 1851 года пасля працяглай хваробы. Пахаваны ў г. Чуднаў (Украіна).

У 1997 годзе ў в. Мурагі на Расоншчыне быў пастаўлены помнік Я. Баршчэўскаму – вялікі валун з выявай пісьменніка і выгравіраванымі словамі «Самотныя думкi мае вяртаюцца ў гэты край».

 

ЛІТАРАТУРА

1. Алімава, А. Да Яна Баршчэўскага / А. Алімава // Витебский проспект. – 2010. – 21 янв. – С. 6.

2. Бабарыка, А. «Фантастычнаму» земляку прысвячаецца... // Вечерний Витебск. – 2001. – 22 дек. – С. 7.

3. Баршчэўскі Ян // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]. – Мінск : БелЭн, 1996. – Т. 2 : Аршыца–Беларусцы. – С. 325.

4. Баршчэўскі Ян // Культура Беларусі : энцыклапедыя : [у 6 т.] / рэдкал.: Т. У. Бялова [і інш.]. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2010. – Т. 1 : А–Б. – С. 482–483.

5. Баршчэўскі Ян Францавіч // Імёны. Асобы. Лёсы: ураджэнцы Віцебшчыны ў далёкім і блізкім замежжы / М. П. Кузьміч, М. І. Сцепаненка. – Мінск : Літаратура і мастацтва, 2012. – С. 35.

6. Баршчэўскі Ян Францавіч // Нашы землякі ў далёкім і блізкім замежжы : біяграфічны даведнік / М. П. Кузьміч, М. І. Сцепаненка. – Віцебск : Віцебская абласная друкарня, 2007. – С. 21.

7. Будовіч, Я. Асветнікі зямлі беларускай / Я. Будовіч // Літаратура і мастацтва. – 2018. – 6 ліп. – С. 6.

8. Ва Украіне знайшлі надмагільную пліту беларускага пісьменніка Яна Баршчэўскага // Вольнае Глыбокае. – 2019. – 25 крас. – С. 4.

9. Вінаходаў, Д. Ян Баршчэўскі ў «каланіяльным міфе» / Д. Вінаходаў, М. Нікалаеў // Arche. – 2013. – № 2. – С. 463–479.

10. Дзядзінкіна, С. Слова Яна дайшло да ўдзячнага чытача / С. Дзядзінкіна // Народнае слова. – 2001. – 22 снеж. – С. 6.

11. Каханоўскі, Г. А. Ян Баршчэўскі / Г. А. Каханоўскі // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Расонскага раёна / рэдкал.: Б. І. Сачанка [і інш.] ; мастак А. М. Хількевіч. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 1994. – С. 43–45.

12. Леська, Л. Міфалагізацыя рэчаў у мастацкім свеце Яна Баршчэўскага / Л. Леська // Роднае слова. – 2008. – № 10. – С. 16–18.

13. Мальдзіс, А. І. Баршчэўскі Ян / А. І. Мальдзіс // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі : у 5 т. / рэдкал.: І. П. Шамякін [і інш.]. – Мінск : БелСЭ імя П. Броўкі, 1984. – Т. 1 : А Капэла–Габелен. – С. 301–302.

14. Навасельцава, Г. В. Мастацкае асэнсаванне мінулага ў прозе Яна Баршчэўскага / Г. В. Навасельцава // Веснік Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэта. – 2008. – № 1. – С. 115–119.

15. Пастернак, Т. В Мураги к Яну Барщевскому / Т. Пастернак // Витебские вести. – 2015. – 5 нояб. – С. 13.

16. Салтук, А. Казкі беларускага жыцця / А. Салтук // Віцебскі рабочы. – 2004. – 21 снеж. – С. 4.

17. Паданні азёрнага краю // Камяні тых сядзібаў: шляхі паэтаў XIX стагоддзя / К. Цвірка. – Мінск : Мастацкая літаратура, 2004. – С. 126–135.

18. Рагін, Я. «А хто такі Ян Баршчэўскі?» / Я. Рагін, К. Антановіч // Культура. – 2017. – 22 ліп. – С. 10.

19. Тарэлкіна, Н. В. Баршчэўскі Ян / Н. В. Тарэлкіна // Беларускія пісьменнікі : біябібліяграфічны слоўнік : у 6 т. / рэдкал.: І. Э. Багдановіч [і інш.] ; маст. рэд. В. Г. Загародні. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 1992. – Т. 1 : Абуховіч–Ватацы. – С. 252–253.

20. Хаустович Н. В. Барщевский Ян / Н. В. Хаустович // Республика Беларусь : энциклопедия : [в 7 т.] / редкол.: Г. П. Пашков [и др.]. – Минск : БелЭн, 2006. – Т. 2 : А–Герань. – С. 211.

21. «Шляхціц Завальня» Я. Баршчэўскага ў кантэксце беларускай мастацкай культуры // Лёсы. Людзі. Літаратура / А. У. Русецкі. – Віцебск : ВДУ імя П. М. Машэрава, 2008. – С. 172–181.

22. Ян Баршчэўскі: дыялог з часам і ў часе : матэрыялы III Міжнародных чытанняў 15–16 снежня 2000 года г. Віцебск / пад рэд. А. У. Русецкага, В. І. Русілкі. – Віцебск : ВДУ імя П. М. Машэрава, 2002. – 78 с.

23. Ян Баршчэўскі і яго час : матэрыялы II міжнародных чытанняў 11–12 лістапада 1998 г. г. Полацк / рэдкал.: А. М. Дарафееў [і інш.]. – Віцебск : ВДУ імя П. М. Машэрава, 1999. – 75 с.

24. Ян Баршчэўскі ў славянскім свеце (да 210-годдзя з дня нараджэння) : зборнік навуковых артыкулаў удзельнікаў IV Міжнародных чытанняў, 18–19 мая 2004 г. / пад рэд. В. І. Русілкі, В. Ю. Бароўкі. – Віцебск : ВДУ імя П. М. Машэрава, 2004. – 134 с.