Замак Верхні. г. Віцебск

Подробности

Створана 22.02.2021 15:23

Адноўлена 13.04.2021 09:06

Мясцовая назва Горні. Дзядзінец старажытнага Віцебска. Размяшчаўся на левым беразе р. Віцьба пры яе ўпадзенні ў Заходнюю Дзвіну. Гэтая тэрыторыя абмывалася з поўначы Віцьбай, з захаду – Заходняй Дзвіной, з поўдня абмежавана рэчышчам былога Заручаўскага ручая. Ва ўсходняй частцы дзядзінца ўзвышалася Замкавая гара (Ламіха) плошчай каля 1 га, на якой было, як мяркуюць, першапачатковае гарадзішча старажытнага Віцебска. Замкавая гара вышынёй 15 м амаль уся зрыта ў канцы ХІХ ст. На невялікай уцалелай плошчы ў 1928 годзе А. М. Ляўданскі праводзіў раскопкі. Культурны пласт да 1 м. Знойдзены ляпная кераміка, што пацвярджае існаванне тут старажытнага паселішча днепра-дзвінскай культуры і культуры тыпу верхняга пласта Банцараўшчыны (VІ–VІІІ стст.), а таксама ганчарны посуд Х–ХІІ стст. На мысе пры ўпадзенні Віцьбы ў Заходнюю Дзвіну існавала другое паселішча. У ХІІ–ХІІІ стст. у дзядзінец уключаны абодва паселішчы, яго тэрыторыя склала 4 га. 3 ХІV ст. ён стаў называцца Верхнім замкам, з паўднёвага і ўсходняга бакоў да яго прымыкаў Ніжні замак.

М. Стрыйкоўскі ў «Хроніцы» паведамляў, што ў ХІV ст. «Альгерд умацаваў Верхні замак мураванаю сцяной і вежамі і ўпрыгожыў гэты замак палатамі». Тут знаходзілася старажытная драўляная на каменным падмурку царква архангела Міхаіла. Верхні замак быў пашкоджаны ў час аблогі Віцебска ў 1396 годзе войскамі Вітаўта.

У 2-й палавіне ХVI ст. замкі былі адбудаваны. Вось якое апісанне іх пакінуў камендант Віцебска польскі гісторык А. Гваньіні: «У Віцебску ёсць два вельмі прасторныя і, дзякуючы свайму зручнаму месцазнаходжанню, вельмі ўмацаваныя замкі, адзін з іх размешчаны на раўніне і памерам роўны гораду, называецца Ніжнім замкам; другі – Верхні замак, знаходзіцца на даволі высокім пагорку. Абодва гэтыя замкі ўмацаваны вежамі і сценамі, якія пабудаваны з дубу і напоўнены зямлёю ды каменнем». У час аблогі Віцебска ў 1654 годзе рускімі войскамі замкі былі пашкоджаны. Цар Аляксей Міхайлавіч загадаў аднавіць іх. У 1664 годзе быў зроблены іх «Чарцёж».

Верхні замак меў 6 драўляных вежаў (Шарамеццеў круглік, Веставая, Танкова, Бабарыкін круглік, Хранавіцкая, Цёмныя вароты) і мураваныя палаты, што ўваходзілі ў сістэму абарончых збудаванняў. Тут знаходзіліся двор ваяводы, будынак прыказа, двор Горскага з паднятым на высокае падклецце домам, турма, абгароджаная парканам, калодзеж.

Археалагічныя раскопкі ў Верхнім замку праводзілі Г. В. Штыхаў (1975), В. М. Ляўко (1976), М. А. Ткачоў (1977–1978), У. Л. Калядзінскі (1979–1980). М. А. Ткачоў даследаваў больш за 700 м² плошчы. Культурны пласт ад 6,5 да 11 м. Выяўлена 7 ярусаў маставых, каля 100 жылых і гаспадарчых пабудоў ХІІ–ХVII стст. Знойдзена шмат прылад працы, рэчаў бытавога прызначэння, зробленых з жалеза, дрэва, косці, упрыгажэнняў з каляровых металаў, шкляных бранзалетаў, скуранога абутку, глінянага посуду, кафлі.

Матэрыялы раскопак захоўваюцца ў Віцебскім абласным краязнаўчым музеі.

ЛІТАРАТУРА

1. [Верхні замак] // Панарама старога Віцебска / Ю. Н. Кішык. – Мінск : Полымя, 1995. – С. 18–25.

2. Верхний замок // Витебск : энциклопедический справочник / редкол.: И. П. Шамякин [и др.]. – Минск : БелСЭ, 1988. – С. 89–91.

3. Калядзінскі, Л. У. Віцебскі Верхні замак / Л. У. Калядзінскі // Археалогія Беларусі : энцыклапедыя : у 2 т. / склад. Ю. У. Каласоўскі ; рэдкал.: Т. У. Бялова [і інш.]. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2009. – Т. 1 : А–К. – С. 177–179.

4. Калядзінскі, Л. У. Віцебскі Верхні замак / Л. У. Калядзінскі // Археалогія і нумізматыка Беларусі : энцыклапедыя / рэдкал.: В. В. Гетаў і інш. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 1993. – С. 134–135.

5. Калядзінскі, Л. У. Дзядзінец і Верхні замак Віцебска ў 11–13 ст. / Л. У. Калядзінскі // Памяць: Віцебск : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі : у 2 кн. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.] ; склад. А. І. Мацяюн ; мастак Э. Э. Жакевіч. – Мінск : БелЭн, 2002. – Кн. 1. –С. 30–37.

6. Калядзінскі, Л. У. Італьянская маёліка XVI ст. з раскопак Верхняга замка Віцебска: новыя падыходы ў вывучэнні артэфакта / Л. У. Калядзінскі // Віцебскія старажытнасці : матэрыялы навуковай канферэнцыі, прысвечанай 50-годдзю знаходкі берасцяной граматы ў Віцебску і 150-годдзю з дня нараджэння А. Р. Брадоўскага, Віцебск, 22–23 кастр. 2009 г. / рэдкал.: Г. У. Савіцкі, В. А. Шышанаў, А. І. Лагунова – Мінск : Медысонт, 2010. – С. 58–64.

7. Колединский, Л. В. Верхний замок Витебска: основные итоги археологического изучения за 100 лет (конец ХIX – конец XX в.) / Л. В. Колединский // Віцебскія старажытнасці : матэрыялы навуковай канферэнцыі, прысвечанай 90-годдзю з дня нараджэння Л. В. Аляксеева, Віцебск, 28–29 кастр. 2010 г. / рэдкал.: Г. У. Савіцкі, В. А. Шышанаў, Н. Ю. Шаркоўская. – Минск : Медисон, 2012. – С. 113–143.

8. Колединский, Л. В. «Что же зеркальце в ответ?» (Об атрибуции одной находки – деревянном изделии конца XIII – нач. XIV вв. Из раскопок Верхнего замка Витебска) / Л. В. Колединский // Віцебскія старажытнасці : матэрыялы навуковай канферэнцыі, 20–21 кастр. 2011 г., 14–15 лістап. 2012 г., г. Віцебск / [рэдкал.: Г. У. Савіцкі, В. А. Шышанаў, Н. Ю. Шаркоўская]. – Мінск : НББ, 2013. – С. 30–33.

9. Кушнярэвіч, А. М. Фартыфікацыйны феномен віцебскага Верхняга замка / А. М. Кушнярэвіч // Віцебскія старажытнасці : матэрыялы навуковай канферэнцыі, прысвечанай 50-годдзю знаходкі берасцяной граматы ў Віцебску і 150-годдзю з дня нараджэння А. Р. Брадоўскага, Віцебск, 22–23 кастр. 2009 г. / рэдкал.: Г. У. Савіцкі, В. А. Шышанаў, А. І. Лагунова – Мінск : Медысонт, 2010. – С. 112–117.

10. Цішкін, І. А. Віцебск: страчаная прыгажосць горада = Vitebsk: Lost beauty of the city / І. А. Цішкін. – Віцебск : УПП «Віцебская абласная друкарня», 2002. – 48 с.

11. Штыхаў, Г. В. Верхні замак / Г. В. Штыхаў // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць / рэдкал.: С. В. Марцэлеў [і інш.]. – Мінск : БелСЭ імя П. Броўкі, 1985. – С. 51.

12. Якімовіч, Ю. А. Помнікі горадабудаўніцтва Віцебска / Ю. А. Якімовіч // Памяць: Віцебск : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі : у 2 кн. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.] ; склад. А. І. Мацяюн ; мастак Э. Э. Жакевіч. – Мінск : БелЭн, 2003. – Кн. 2. – С. 592.