Замак Ніжні. г. Віцебск

Подробности

Створана 23.02.2021 15:23

Адноўлена 06.09.2021 14:15

Ніжні замак займаў выцягнутую тэрыторыю з захаду на паўднёвы ўсход і поўдзень ад Верхняга замка. 3 усходу і поўдня абмежаваны рэчышчам былога Заручаўскага ручая, з захаду абмываецца водамі Заходняй Дзвіны. Плошча каля 6 га.

Паводле археалагічных даных, паселішча ўзнікла ў заходняй частцы замка ў VI–VIII стст. Тут знойдзены матэрыялы культуры тыпу верхняга пласта Банцараўшчыны. 3 канца X ст. узнікла яшчэ адно паселішча крывічоў ва ўсходняй частцы замка (на тэрыторыі сучаснай плошчы Свабоды), тэрыторыя замка значна павялічылася.

У пачатку XIV ст. пасад займаў амаль усю плошчу замка (каля 6 га), быў абнесены мураванай крапасной сцяной з абарончымі вежамі: 3 вежы – Жыдоўскія, Заручаўскія і Валконскі круглік – праязныя вароты, варотцы Задунаўскія і 10 глухіх вежаў. Яны былі ў плане прамавугольныя ці васьмігранныя «круглікі», завяршаліся шатрамі з гербамі ці невялікімі шпілямі. Частка вежаў мела каравульныя памяшканні. У заходняй частцы Ніжняга замка знаходзілася Благавешчанская (XII ст.), ва ўсходняй – Пятніцкая (XIV ст.) цэрквы. Праз усю тэрыторыю замка праходзіла галоўная магістраль – вуліца Вялікая, якая вяла да Заручаўскіх праязных варот.

На «Чарцяжы» 1664 года тып багатага гарадскога будынка прадстаўлены дамамі Шапкіна і Агінскага. Дом Шапкіна складаўся з 2 размешчаных пад вуглом карпусоў, меў высокі ўваход у выглядзе васьміграннай вежы, што паўтарала форму вежаў – «круглікаў» віцебскіх замкаў, і высокае падклецце. Жылая частка складалася з 2 паверхаў. Найбольш цікавы – дом Агінскага. Асноўная частка яго – выцягнуты падняты на падклецце абкружаны галерэяй прамавугольнік, да якога прымыкаў шасцігранны аб'ём з шырокай знешняй лесвіцай, і высокая, накрытая шатром, вежа. Жылая забудова замка была драўлянай і даволі шчыльнай. Асноўная частка насельніцтва – бедныя гараджане-рамеснікі, жылі ў аднакамерных хатах з двухсхільным дахам, рубленых у абло з астаткам і накрытых драніцай. Хата памерам 3,2х3,6 м ставілася на драўляныя падваліны, мела падлогу з дошак на лагах і печ. Побач размяшчаліся гаспадарчыя пабудовы, якія разам з жытлом складалі сядзібны комплекс.

У 1959 годзе падчас земляных работ па плошчы Свабоды выпадкова выяўлена першая на Беларусі берасцяная грамата XIII–XIV стст. Культурны пласт на плошчы Свабоды 5–8 м. У ім добра захаваліся дрэва і арганічныя рэшткі.

Раскопкі Ніжняга замка праводзілі Г. В. Штыхаў (1963–1966, 1972), В. М. Ляўко (1976), М. А. Ткачоў (1977, 1979), Т. С. Бубенька (1881–1983). Каля Благавешчанскай царквы даследавана каля 1500 м² плошчы. Культурны пласт 2,2–7 м. Выяўлены матэрыялы 2-й паловы I-га тыс.: шмат керамічных вырабаў, каменныя формы для адліўкі жаночых упрыгажэнняў, жалезныя наканечнікі стрэл, шкляныя, сердалікавыя, хрусталёвыя пацеркі, гліняныя дыскападобныя грузікі для вертыкальнага ткацкага станка. Да XI–XIII стст. адносяцца вырабы з жалеза, каляровых металаў, шкляныя бранзалеты, гліняны посуд, касцяная шахматная фігура. Знойдзена шмат кафлі і бытавой керамікі XIV–XVII стст. М. А. Ткачоў раскапаў участак абарончага вала Ніжняга замка з драўлянай рашотчатай канструкцыяй унутры. У 1981 годзе Т. С. Бубенька за 15 м на паўднёвы захад ад Благавешчанскай царквы выявіла земляны абарончы вал, драўляную абарончую вежу, якая, відаць, нанесена на «Чарцёж» Віцебска 1664 года пад назвай «Вежа сярэдняя». Рэшткі яе датуюцца сярэдзінай XVII ст. У 1982 годзе на ўсход ад царквы Т. С. Бубенькай былі ўскрыты рэшткі драўлянай карчмы XVII ст. з брукаванай падлогай.

Матэрыялы раскопак захоўваюцца ў Віцебскім абласным краязнаўчым музеі.

ЛІТАРАТУРА

1. Бубенька, Т. С. Віцебскі Ніжні замак / Т. С. Бубенька // Археалогія Беларусі : энцыклапедыя : у 2 т. / склад. Ю. У. Каласоўскі ; рэдкал.: Т. У. Бялова [і інш.]. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2009. – Т. 1 : А–К.– С. 180–182.

2. Бубенька, Т. С. Віцебскі Ніжні замак / Т. С. Бубенька // Археалогія і нумізматыка Беларусі : энцыклапедыя / рэдкал.: В. В. Гетаў і інш. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 1993. – С. 135–137.

3. Бубенька, Т. С. Ніжні замак / Т. С. Бубенька // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць / рэдкал.: С. В. Марцэлеў [і інш.]. – Мінск : БСЭ імя П. Броўкі, 1985. – С. 72–73.

4. Бубенько, Т. С. Средневековый Витебск. Посад – Нижний замок (Х – первая половина XIV в.) : монография / Т. С. Бубенько. – Витебск : ВГУ, 2004. – 276 с.

5. Волкова, Л. Стряхнуть пыль веков / Л. Волкова // Віцьбічы = Витьбичи. – 1997. – 25 июля. – С. 2.

6. [Ніжні замак] // Панарама старога Віцебска / Ю. Н. Кішык. – Мінск : Полымя, 1995. – С. 21–23.

7. Нижний замок // Витебск : энциклопедический справочник / редкол.: И. П. Шамякин [и др.]. – Минск : БелСЭ, 1988. – С. 261–262.

8. Цішкін, І. А. Віцебск: Страчаная прыгажосць горада = Vitebsk: Lost beauty of the city / І. А. Цішкін. – Віцебск : УПП «Віцебская абласная друкарня», 2002. – 48 с.

9. Якімовіч, Ю. А. Ніжні замак / Ю. А. Якімовіч // Памяць: Віцебск : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі : у 2 кн. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.] ; склад. А. І. Мацяюн ; мастак Э. Э. Жакевіч. – Мінск : БелЭн, 2003. – Кн. 2. – С. 592.