Помнікі археалогіі. Браслаўскі раён

Подробности

Створана 18.10.2018 09:34

Адноўлена 22.01.2019 11:05

Адным са старажытнейшых помнікаў археалогіі Браслаўшчыны з'яўляецца гарадзішча Замкавая гара, якое размешчана ў цэнтры горада Браслава паміж азёрамі Дрывяты і Навяты.

Рэшткі маскавіцкага паселішча захаваліся ў шасці кіламетрах ад Браслава, на беразе возера Дзерба. У ходзе археалагічных раскопак устаноўлена, што ўмацаванне было ўзведзена ў ХІ ст., а загінула ў выніку разарэння і пажару ў канцы ХVІІІ – пачатку ХІХ ст.

Яно выконвала ваенна-палітычную функцыю, ролю адміністрацыйнага, гандлёвага, культурнага і рэлігійнага цэнтра. Даследаваная археалагічнымі раскопкамі плошча на гарадзішчы складае каля 3 тыс. м2. Таўшчыня культурнага слоя ад 0,2 да 0,6 м. Падчас раскопак выяўлены след цеснай забудовы як на пляцоўцы і схілах гарадзішча, так і каля яго падножжа. Атрыманы ў Маскавічах матэрыял сведчыць, што асновай гаспадаркі было земляробства і звязаная з ім жывёлагадоўля. У паселішчы развіваліся рамёствы – жалезаробчае, касцярэзнае, ганчарнае, ювелірнае. Важнымі галінамі хатняй вытворчасці былі апрацоўка дрэва, скуры, а таксама ткацтва.

Аб значнай ролі гандлю ў жыцці паселішча сведчаць знаходкі чатырох гірак–разнаважак і вялікай жалезнай гіры. Усё гэта гаворыць аб тым, што старажытныя Маскавічы з'яўляліся своеасаблівай гандлёвай факторыяй. Па знаходках прасочваюцца сувязі з Кіевам, Прыбалтыкай, Заходняй Еўропай, Скандынавіяй і Усходам.

Магчыма, каля сцен маскавіцкага замка пачынаў расці горад, якому не суджана было прадоўжыць сваю гісторыю. Набегі крыжакоў, або ваяўнічай Літвы, а можа і феадальныя міжусобіцы прывялі да гібелі паселішча і жыццё тут больш не ўзнаўлялася.

На паўночным захадзе Беларусі на мяжы з Літвой размешчана возера Дрысвяты. Помнікі археалогіі звязаны з самым вялікім з 8 астравоў – востравам Замак.

Найбольш старажытным археалагічным помнікам на тэрыторыі Браслаўскага раёна з'яўляецца неалітычнае паселішча Дубкі, узрост якога 5 тысяч гадоў ад нашых дзён. Знаходзіцца паселішча на паўночна-ўсходнім беразе воз. Дрывяты. Размяшчаецца ўздоўж берага да 100 метраў у даўжыню. У раскопе знойдзены пакінутыя першабытным чалавекам прылады працы і адходы іх вытворчасці, рэшткі старажытных гліняных сасудаў. Прылады працы вырабляліся з якаснага мелавога крэменю шэрага колеру. Сярод іх два наканечнікі стрэл, шэсць скрабкоў з крутым дугападобным рабочым краем, якімі здымалі рэшткі мяса са скур здабытых жывёлін, праколкі, з дапамогай якіх шылі адзенне, абутак, мяшкі для пераносу ежы. Адзенне і абутак вырабляліся са скуры жывёл. Скуры ўжываліся таксама для перакрыцця і ўцяплення простага буданападобнага жытла. Шматлікія ўкладышныя прылады, у ліку якіх сячэнне пласцін, трапецыі, пласцінкі з затупленай рэтушшу краем ці скошанай асновай, канцом. Такімі вырабамі аснашчаліся прылады з косці і дрэва, якія прызначаліся для палявання і лову рыбы. Сасуды ў калекцыі прадстаўлены дробнымі фрагментамі. Ляпіліся яны рукамі. Паверхня сасудаў упрыгожвалася лініямі, ямкамі, якія наносіліся штампам ці завостранай палачкай.

Паселішча Дубкі пакінута насельніцтвам нарвенскай культуры, якое ў эпоху неаліта жыло ў паўночнай Беларусі і Прыбалтыцы.

Шмат на Браслаўшчыне старажытных курганоў, якія называюцца капцы, валатоўкі, шведскія або французскія магілы. З пакалення ў пакаленне перадаюцца розныя паданні аб курганах. Так, курганы ў Рацкім бары, каля вёсак Опса і Жвірыні ў народзе лічацца магіламі з часоў войнаў са шведамі. На самой справе курганы ніякага дачынення да шведаў ці французаў не маюць. Гэта пахаванні нашых далёкіх продкаў. Яны з'явіліся ў IV–III тысячагоддзях да н. э. і вядомы на ўсіх кантынентах зямлі, акрамя Аўстраліі. На Браслаўшчыне да нашага часу захаваліся курганы ў Рацкім Бары, Бяльмонтах, Жвірыні, Замошшы, Кузьмаўшчыне, Вусці, Уклі, Ражках, Шалтэнях. Усяго 367 курганоў. Першыя археалагічныя раскопкі курганоў на Браслаўшчыне былі праведзены мясцовым памешчыкам У. Плятэрам паблізу в. Вусце. У насыпах знойдзены касцякі, на якіх былі бронзавыя бранзалеты і шыйныя грыўны з падвескамі, шкляныя пазалочаныя пацеркі.

Асабліва цікавымі аказаліся раскопкі ў Уклі. Там усе пахаванні адбыліся ў ХІ ст. па абрадзе трупапалажэння на грунце. У жаночых пахаваннях знойдзены ажарэлкі са шкляных пацерак, бронзавыя вітыя шыйныя грыўні, падковападобныя фібулы, шмат жалезных ножыкаў. У мужчынскіх пахаваннях знойдзены сякеры, наканечнікі коп'яў. І ў жаночых, і ў мужчынскіх пахаваннях каля ног нябожчыка стаяў гліняны гаршок. Трэба адзначыць, што сярод курганоў не ўсе насыпы маюць пахаванні. Сустракаюцца і так званыя пустыя курганы, або рытуальныя, якія насыпаліся ў гонар памерлых на чужыне. Такія насыпы знойдзены амаль на ўсіх курганных могільніках Браслаўшчыны.

Усе вядомыя курганы Браслаўшчыны з'яўляюцца пахаваннямі сельскага насельніцтва.

Паміж курганамі па абрадзе трупаспалення і курганамі па абрадзе трупапалажэння прасочваецца генетычная сувязь. Гэта азначае, што крывіцкае насельніцтва было тут ужо ў канцы І тысячагоддзя.

За 1,5 км ад вёскі Пашавічы, на мысе воз. Дрысвяты выяўлены і папярэдне даследаваны цікавы і вельмі рэдкі для тэрыторыі Беларусі археалагічны помнік –грунтавы могільнік перыяду ранняга сярэднявечча. Знойдзены матэрыял і абрад пахавання дазваляюць датаваць грунтавы могільнік каля в. Пашавічы ХІ–ХІІІ ст. Пры параўнанні пахаванняў з Пашавіч з другімі на паўночным захадзе Беларусі, кідаюцца ў вочы сціпласць і прастата першых, а таксама адносная большасць у іх звычайных бытавых рэчаў. Сярод знаходак пераважаюць рэчы, характэрныя для старажытных беларускіх гарадоў з яскравымі славянскімі рысамі. Паколькі археалагічныя даследаванні даказалі, што на востраве Замак размяшчаўся ранні сярэдневяковы горад Полацкай зямлі, не зафіксаваны на старонках летапісаў і хронік таго часу, дык магчыма лічыць археалагічны помнік каля в. Пашавічы першым вядомым гарадскім могільнікам ХІ–ХІІІ ст. у паўночнай Беларусі.

Своеасаблівымі каларыферамі, зберагаючымі цяпло ў пакоі, былі ў даўніну пячныя кафлі. Яны ж аздаблялі хатні інтэр'ер, дэманструючы такім чынам гармонію рацыянальнага і эстэтычнага пачаткаў. Падчас археалагічных раскопак фрагменты розных кафляў былі знойдзены амаль ва ўсіх старажытных гарадах Беларусі. Падчас раскопак у Друі была сабрана калекцыя архітэктурна-дэкаратыўнай керамікі, якая ўключае даволі раннія ўзоры кафляў. У Друі былі раскапаны рэшткі мясцовай майстэрні па вытворчасці кафлі. З'яўленне такой майстэрні звязана, верагодна, з падзеямі пачатку ХVІІ ст., калі Ян Станіслаў Сапега заснаваў новы горад Сапежын і надаў Друі – Сапежыну магдэбургскае права. Каб прывабіць рамеснікаў і гандляроў, ён абвясціў прывілеі для навасельцаў. Археалагічныя матэрыялы ХVІІ ст., якія ў вялізнай колькасці былі знойдзены па ўсёй прасторы сярэдневяковага горада, адлюстроўваюць уздым у эканоміцы Друі – Сапежына ў той час. Калекцыя кафлі ХVІІ ст. з Друі яскрава сведчыць аб высокім узроўні майстэрства сярэдневяковых беларускіх рамеснікаў.

 Спіс помнікаў археалогіі Браслаўскага раёна

ЛІТАРАТУРА

1. Ад часоў першабытных // Памяць: Браслаўскі раён : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / рэдкал.: К. В. Велічковіч [і інш.] ; уклад. К. С. Шыдлоўскі ; мастак Э. Э. Жакевіч. – Мінск : Паліграфафармленне, 1998. – С. 28–53.

2. Браслаўскі раён // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць / рэдкал.: С. В. Марцэлеў [і інш.]. – Мінск : БелСЭ імя П. Броўкі, 1985. – С. 135–156.

3. Егорейченко, А. Городище Ратюнки / А. Егорейченко // Браслаўскія чытанні : матэрыялы VI-й навукова-краязнаўчай канферэнцыі прысвечанай 150-й гадавіне з дня нараджэння браслаўскага лекара, грамадскага дзеяча Станіслава Нарбута (1853–1926) 7–8 мая 2003 года / К. Шыдлоўскі і [інш.]. – Браслаў, 2003. – С. 33–35.

4. Замкавая гара ў Браславе / склад.: Г. М. Семянчук, К. С. Шыдлоўскі. – Мінск : Полымя, 1994. – 6 с.

5. Плавинский, А. Раскопки могильника у деревни Ахремовцы / А. Плавинский // Браслаўскія чытанні : матэрыялы V-й навукова-краязнаўчай канферэнцыі прысвечанай 935 годдзю згадкі Браслава ў пісьмовых крыніцах / К. Шыдлоўскі [і інш.]. – Браслаў, 2001. – С. 72–73.

6. Прогулка по Замковой горе // Браслав и его окрестности : путеводитель / текст К. Шидловский ; фото С. Плыткевич. – Минск : РИФТУР, 2006. – С. 18–25.

7. Семянчук, Г. Замкавая гара ў Браславе / Г. Семянчук // Памяць: Браслаўскі раён : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / рэдкал.: К. В. Велічковіч [і інш.] ; уклад. К. С. Шыдлоўскі ; мастак Э. Э. Жакевіч. – Мінск : Паліграфафармленне, 1998. – С. 35–39.

8. Ткачоў, М. Паселішча на востраве Замак возера Дрысвяты / М. Ткачоў, Г. Семянчук // Памяць: Браслаўскі раён : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / рэдкал.: К. В. Велічковіч [і інш.] ; уклад. К. С. Шыдлоўскі ; мастак Э. Э. Жакевіч. – Мінск : Паліграфафармленне, 1998. – С. 43–46.

9. Шыдлоўскі, К. З гісторыі археалагічных даследванняў Браслава / К. Шыдлоўскі // Браслаўскія сшыткі. – 1996. – № 1. – С. 26–29.

10. Шыдлоўскі, К. Легенды Замкавай Гары / К. Шыдлоўскі, Г. Семянчук // Культура. – 2000. – 25 лістап.–1 снеж. – С. 14.