Забудова гістарычнага цэнтра горада. Пастаўскі раён, г. Паставы

Подробности

Створана 18.10.2018 15:23

Адноўлена 11.03.2019 10:22

Забудова гістарычнага цэнтра горада Паставы – помнік горадабудаўніцтва ў стылі барока.

Асноўны архітэктурна-будаўнічы лёс Паставаў, які робіць іх помнікам горадабудаўнічага мастацтва Беларусі, звязаны з імем уладальніка горада ў другой палове XVIII стагоддзя, падскарбія (міністра фінансаў) Вялікага Княства Літоўскага, гродзенскага старосты Антонія Тызенгаўза. У XVIII стагоддзі для архітэктурна-будаўнічых работ ён прыцягнуў майстроў-дойлідаў з-за мяжы, у асноўным з Італіі. Забудова спачатку была драўляная, хаатычная. У 1760–1780-я гг. з удзелам італьянскага архітэктара Дж. Сака была разгорнута буйнамаштабная горадабудаўнічая дзейнасць. У аснову рэгулярнай планіроўкі цэнтра горада была пакладзена кампазіцыйна і ансамблева завершаная прамавугольная гандлёвая плошча з будынкамі гандлёвых радоў па цэнтры, мураванымі дамамі рамеснікаў і гандляроў па перыметры. У сілуэце і панараме плошчы вылучаліся будынкі грамадскага прызначэння. Пасярэдзіне яе заходняга боку стаяў двухпавярховы будынак канцылярыі і суда, абапал сіметрычна размяшчаліся шэсць дамоў рамеснікаў, а на ўскрайках – двухпавярховы дом урача (лячэбніца) і гасцініца. Па цэнтры ўсходняга боку плошчы стаяў двухпавярховы будынак школы з вежай, які фланкіравалі адасоблена пастаўленыя два драўляныя храмы. Фронт забудовы кароткага (паўднёвага) боку плошчы фарміравалі цэнтральны будынак кавярні і дзве аднолькавыя гасцёўні па баках. Супрацьлеглы (паўночны) бок плошчы быў забудаваны вуглавым Г-падобным у плане аб'ёмам аўстэрыі (заезны дом) і трыма дамамі рамеснікаў. Дамы з вырашанымі ў стылі барока фасадамі стваралі сярод сціплай сядзібнай драўлянай забудовы горада суцэльны манументальны архітэктурны ансамбль. Ад чатырох вуглоў плошчы адыходзілі асноўныя камунікацыйныя артэрыі горада – вуліцы Браслаўская, Зарэчная, Задзейская, Віленская.

Гандлёвыя рады (1760-я гады, не захаваліся) – мелі замкнёную кампазіцыю ў выглядзе квадратнага ў плане карэ – па перыметры ўнутранага двара размяшчаліся чатыры мураваныя карпусы адкрытых унутр крам. Вонкавыя фасады – глухія сцены, завершаныя філёнгавым парапетам, які закрываў аднасхільныя дахі, быў дэкарыраваны вазамі і скульптурай. У цэнтры франтальных працяглых фасадаў знаходзіліся брамы-праезды, аздобленыя прафіляванымі фігурнымі франтонамі і крапаваныя слаістымі пілястрамі – рысы архітэктуры барока. Аналагічна былі дэкарыраваны цэнтры ўсходняга і заходняга фасадаў, умацаваныя магутнымі контрфорсамі.

Дом урача. Размяшчаўся на заходнім баку плошчы Леніна, вырашаны ў сімбіёзным барочна-класіцыстычным стылі ў выглядзе кампактнага прамавугольнага ў плане двухпавярховага аб'ёма пад высокім вальмавым чарапічным дахам. У кампазіцыі франтальнага плоскаснага фасада «лячэбніцы» выкарыстаны прынцып сіметрыі з рэгулярнай і рытмічнай разбіўкай прамавугольнымі аконнымі праёмамі, прамавугольнымі нішамі і філёнгамі. Цэнтральнае месца ва ўнутранай арганізацыі дома адведзена пярэдняй з міжпавярховай лесвіцай: першы паверх адводзіўся пад аптэку і лячэбніцу, другі – пад жылыя пакоі ўрача.

Дамы рамеснікаў (№ 5, № 9, № 15) – помнікі жыллёвай архітэктуры барока, якія ствараюць суцэльную франтальную забудову. Яны вырашаны прамавугольнымі ў плане аднапавярховымі будынкамі пад двухсхільнымі мансардавымі чарапічнымі дахамі. Карніз падзяляе франтальныя фасады на два ярусы – першы раскрапаваны цягамі, расчлянёны аконнымі праёмамі ў прамавугольных ліштвах, другі мае расчлянёны філёнгамі фігурны франтон. Мураваныя і атынкаваныя галоўныя фасады мелі па тры сіметрычна размешчаныя аконныя праёмы першага паверха і адно мансардавае – па цэнтры фігурнага франтона. Вуглавыя часткі дваровага фасада – цагляныя слупы, на якія абапіраюцца асноўныя бэлькі перакрыццяў; сцены бакавых і тыльнага фасадаў зрублены з брусоў паміж цаглянымі слупамі (зараз перабудаваны).

Дамы на паўночным баку плошчы (№ 11, № 13) перанеслі ў XIX стагоддзі рэканструкцыю і набылі архітэктурна-стылёвыя рысы гістарызму і мадэрна. Жылы дом № 13 сфарміраваны ў выніку аб'яднання і рэканструкцыі ў XIX стагоддзі двух дамоў рамеснікаў. Галоўны фасад атрымаў складаную асіметрычную кампазіцыю з высокімі прыступкавымі атыкамі, спрошчанай крапоўкай сцен, шатровай вежачкай над адным з прамавугольных вокнаў.

На заходнім баку плошчы захаваўся былы дом рамесніка з высокім, характэрным для барока выгнутым франтонам. Характэрна і пастаноўка дома вузкім тарцовым фасадам перпендыкулярна да плошчы. У аснове канструкцыі дома – эканамічнае спалучэнне элементаў мураванай і драўлянай архітэктуры – бакавыя і тыльныя сцены выкананы з брусоў, галоўны фасад, што выходзіць на плошчу, выкладзены з цэглы і атынкаваны. Кампазіцыя плоскаснага фасада вельмі простая – гэта прамавугольнік першага паверха і франтон, раскрапоўка лапаткамі, маляўнічая стужка дахоўкі па карнізе, простыя ліштвы прамавугольных вокнаў. Планіроўка дома была таксама тыпавой, функцыянальна адпрацаванай – яна складалася з дзвюх частак: вытворчай (з двух памяшканняў) і жылой з кухняй.

Да помнікаў другой паловы XVIII стагоддзя, фарміруючых гісторыка-архітэктурны воблік плошчы, адносіцца былы заезны дом (карчма, аўстэрыя), пастаўлены на яе ўсходнім баку. Двухпавярховы аб'ём пад чатырохсхільным дахам захаваў барочную раскрапоўку галоўнага фасада. Першы паверх прызначаўся пад залу і кухню, а другі – пад жылыя пакоі. Архітэктура аўстэрыі была падпарадкавана задачам стварэння цэласнага ансамбля плошчы, таму яна не прэтэндуе на арыгінальнасць і характарызуецца элементамі, агульнымі з архітэктурай суседніх будынкаў.

У XIX – пачатку XX ст. гарадское будаўніцтва Паставаў вялося вельмі марудна – да 1866 года тут налічвалася ўсяго 70 жылых дамоў. Перарабляліся будынкі XVIII стагоддзя. Будынкі другой паловы XIX – пачатку XX ст. фарміруюць паўночны бок плошчы. У другой палове XIX стагоддзя забудова плошчы пераступае за яе межы – жылыя цагляныя дамы з крамамі ўзводзяцца ўздоўж сучаснай вуліцы Савецкай.

У другой палове XIX стагоддзя на р. Мядзелка створана плаціна, якая ўтварыла два вадаёмы. Тут быў пабудаваны цагляны млын, архітэктура якога набыла рысы позняга класіцызму. Яго трохпавярховы, накрыты двухсхільным дахам гмах у цэнтры галоўнага фасада вылучаны буйным разалітам, у якім утвораны арачны ўваход з двума кароткімі слупамі. Масіўныя сцены расчлянёны невялікімі прамавугольнымі вокнамі, міжпавярховымі прафіляванымі карнізамі. На першым паверсе размешчана турбіна і шматступеньчатая трансмісія, на другім – жорны, на трэцім – службовыя памяшканні. Зараз ў гэтым будынку размяшчаецца Дом рамёстваў «Стары млын».

Сучасны гістарычны цэнтр Паставаў уключае плошчу Леніна (былая Рынкавая, затым Свабоды), забудову вуліц Савецкай і Чырвонаармейскай і раён у зарэчнай частцы вакол касцёла Святога Антонія Падуанскага. У кампазіцыі гістарычнага цэнтра вылучаны раён забудовы па перыметры плошчы і значны ўчастак прыроднага ландшафту – сажалка і паркавая тэрыторыя вакол касцёла. У горадзе захаваліся планіроўка і характар забудовы цэнтральнай часткі, тыповыя для невялікіх прыватнаўласніцкіх мястэчак XVII–XVIII ст.

На паўднёвай ускраіне Паставаў, на месцы былой сядзібы ваяводы Хаменскага, Антоній Тызенгаўз у 1760-я гады заснаваў адну са шматлікіх рэзідэнцый – з удзелам архітэктара Дж. Сака – пабудаваў прасторны аднапавярховы палац.

ЛІТАРАТУРА

1. Багласаў, С. Г. Забудова плошчы Леніна / С. Г. Багласаў // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць / рэдкал.: С. В. Марцэлеў [і інш.]. – Мінск : БелСЭ імя П. Броўкі, 1985. – С. 318–319.

2. Бынькоў, А. На тым жа месцы... / А. Бынькоў // Витебские вести. – 2015. – 2 апр. – С. 15.

3. Бынькоў, А. Тут, на былой Рынкавай... / А. Бынькоў // Витебские вести. – 2016. – 6 дек. – С. 7.

4. Жилинская, М. Возрожденный «Стары млын» / М. Жилинская // Народная газета. – 2000. – 9 жн. – С. 4.

5. Кулагін, А. М. З гісторыка-архітэктурнага мінулага / А. М. Кулагін // Памяць: Пастаўскі раён : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / рэдкал.: Г. К. Кісялёў [і інш.] ; уклад.: К. І. Козак, А. І. Кузняцоў ; рэд.-склад. Г. К. Кісялёў ; мастак Э. Э. Жакевіч. – Мінск : Белта, 2001. – С. 529–544.

6. Кушнер, А. Аптека ХVIII века / А. Кушнер // Рэспублiка. – 2001. – 31 студз. – С. 10.