Сафійскі сабор. Полацкі раён, г. Полацк

Подробности

Створана 04.07.2019 15:23

Адноўлена 04.07.2019 14:50

Знаходзіцца на правым беразе р. Заходняя Дзвіна, пры ўпадзенні ў яе р. Палата. Пабудаваны паміж 1044–1066 гг. (па іншых звестках 1050–1060 гг.) з плінфы і бутавага каменю ў цэнтры старажытнага дзяцінца горада (Верхні замак). На вялікім камені ў падмурку храма працарапаны імёны будаўнікоў сабора: Давід, Тома, Мікула, Копес, Пётр, Ворыш.

Першы ўскосны ўспамін аб полацкай Сафіі ўтрымліваецца ў Наўгародскім летапісе (1066 г.), у Васкрасенскім летапісе – 1156 г. Сабор упамінаецца ў «Слове аб паходзе Ігаравым». Гарэў у 1607 годзе, у 1620 годзе быў адбудаваны полацкім архіепіскапам Іасафатам Кунцэвічам. У 1643 годзе ў Полацку адбыўся вялікі пажар, гарэла і Сафія, але яе зноў адбудавалі. У час Паўночнай вайны 1700–1721 гг. будынак храма амаль цалкам быў разбураны выбухам.

Сабор з'яўляўся не толькі заглаўным храмам заходнеславянскага праваслаўя, але і буйным культурна-асветніцкім цэнтрам, пахавальняй полацкіх князёў. Тут прымалі паслоў, абвяшчалі вайну і мір, захоўвалі дзяржаўную казну і рэлігійныя святыні. З сярэдзіны XI стагоддзя да 1579 года існавала багацейшая па тым часе бібліятэка, архіў дзяржаўных актаў і тэалагічных рукапісаў, папаўненню якіх вельмі садзейнічала Еўфрасіння Полацкая. Бібліятэка была разрабавана падчас Лівонскай вайны 1558–1583 гг. Менавіта ў полацкім Сафійскім саборы 12 снежня 1839 года быў падпісаны акт аб аб'яднанні ўніятаў з праваслаўнымі.

Першапачатковы сабор XI стагоддзя – помнік манументальнага старажытнарускага царкоўнага дойлідства з рысамі раманскай архітэктуры. Уяўляў сабой 5-нефавую крыжова-купальную 16-слупавую 3-апсідную базіліку, завершаную 7 купаламі (паводле іншых даследаванняў – 5). Меў даўжыню 31,5 м, шырыню – 26,4 м, таўшчыню сцен – 1,45 м. Фасады чляніліся 6 лапаткамі адпаведна ўнутранаму падзелу 16 апорнымі слупамі на 5 нефаў, 3 сярэднія з якіх заканчваліся апсідамі. Меў 3 ярусы аконных праёмаў. Над сяродкрыжжам узвышаўся барабан цэнтральнага купала. Сцены былі складзены з бутавага каменю, які чаргаваўся з радамі цэглы-плінфы ў тэхніцы паласатай муроўкі, што стварала 2-колерную гаму паверхні, характэрную для старажытнарускай школы дойлідства. Ад старажытных славянскіх храмаў ён адрозніваўся тым, што перад апсідамі меў дадатковае чляненне, з-за чаго яго паўночны і паўднёвы фасады падзелены не на 4, а на 5 праслаў. На апсідах захаваліся некалькі ярусаў 2-ступеньчатых ніш і аконных праёмаў, сляды тонкіх паўкалонак. З паўночнага боку да паўночна-заходняга вугла храма далучалася квадратная ў сячэнні вежа (адлюстравана на гравюрах XV–XVIII стст.). Вонкавыя і ўнутраныя лапаткі адпавядалі 8 крыжападобным у сячэнні міжнефавым слупам. У інтэр'еры храм меў П-падобныя хоры, заходняя і паўднёвая галерэі якіх абапіраліся на двайныя аркады з цэнтральнай 8-граннай апорай. У канцы XV – пачатку XVI стст. быў перабудаваны ў 5-вежавы храм абарончага тыпу. Значна быў перабудаваны ў 1620 годзе пры архіепіскапе Іасафаце Кунцэвічу. У пачатку XVIII стагоддзя сабор заняпаў. Паводле заказу полацкага архіепіскапа Фларыяна Грабніцкага ў 1738–1750 гг. сабор быў перабудаваны ў стылі віленскага барока па канону базілікальнага каталіцкага храма. Пераарыентаваны з поўдня на поўнач, галоўным фасадам арыентаваны на Заходнюю Дзвіну, а магутнай высокай апсідай – на горад. Адрамантаваны ў 1913 годзе пры ўдзеле расійскага архітэктара П. П. Пакрышкіна. У 1918 годзе ў саборы змяшчаўся нямецкі гарнізонны касцёл. У 1945–1969 гг. тут размяшчаліся архіў і база кнігагандлю. У 1985 годзе быў рэстаўрыраваны паводле праекта архітэктара В. Слюнчанкі, пасля чаго прыстасаваны пад канцэртную залу з арганам.

Трохнефавая 1-апсідная 2-вежавая базіліка. Актыўную вертыкальную дынаміку архітэктурнай кампазіцыі надае галоўны фасад, фланкіраваны шмат'яруснымі вытанчаных зграбных прапорцый ажурнымі вежамі і фігурным шчытом паміж імі. Аналагічным шчытом завершана алтарная сцяна. Вежы і фасад дэкарыраваны ляпнымі гірляндамі на пілястрах, авальнымі нішамі, пінаклямі, крапоўкамі, вазамі. Трохвосевыя бакавыя фасады карабля храма рытмічна члянёны высокімі арачнымі аконнымі праёмамі і спаранымі пілястрамі з ляпнымі гірляндамі. Ад сабора XI стагоддзя захавалася 3-часткавая апсіда, якой на заходнім фасадзе адпавядала такой жа формы крыло трансепта пачатку XVII стагоддзя. Даўжыня старой пабудовы вызначала шырыню новай. Старажытная апсіда і сіметрычныя ёй прыбудовы па заходняй сцяне ўтвараюць своеасаблівы трансепт, гранёныя крылы якога завершаны купалкамі з ліхтарыкамі. Бакавыя фасады аздоблены здвоенымі пілястрамі і ляпнымі гірляндамі, крапаваны 2 радамі арачных ніш.

У інтэр'еры 3 пары складанапрафіляваных пілонаў падзяляюць прастору на 3 нефы, перакрытыя цыліндрычнымі скляпеннямі на распалубках. Апсіда вылучана мураванай 3-яруснай алтарнай перагародкай, якая па сваёй кампазіцыі стварае ўражанне аб'ёмнай шматпланавасці ўнутранай прасторы. У старажытнай частцы храма (усходняя апсіда) захаваліся рэшткі фрэсак XI стагоддзя. У бакавых частках апсіды размешчаны арнаментальныя матывы, у цэнтральнай – фрагмент «Еўхарысціі». На паўднёвай сцяне захаваліся рэшткі фрэскавай размалёўкі «Святое прычасце». На ўзроўні аконных праёмаў праходзіць арнаментальная паласа вышынёй каля 100–120 см, якая захавалася прыкладна на 80 см. Злева і справа па баках апсіды. Арыгінальны, незвычайна буйны арнаментальны матыў складаецца з трохлісніка, акаймаванага трохвугольнікам – сімвал адзінства Святой Троіцы. Над арнаментальным поясам, відаць, размяшчаўся свяціцельскі чын. Па самым нізе ішоў дэкаратыўны фрыз (захавалася мноства фрагментаў па перыметры апсіды).

Акрамя тэм «Аранта» і «Святое прычасце» раскрывалася тэма «Услаўленне Маці Божай», а адзін з ярусаў свяціцельскага чыну меў від «Літургіі Божай», дзе ў цэнтры знаходзіўся Хрыстос у вобразе біблейскага отрака Эмануіла. Добра збярогся фрагмент арнаменту, які выяўлены падчас рамонту 1910–1914 гг. у аснаванні 1-га паўночна-ўсходняга слупа. Гэта варыяцыі тыпавога візантыйскага арнаменту, які называюць «бегунком», – стылізаванага малюнку вінаграднага сцябла, вядомага яшчэ ў пару ранняга хрысціянства. На бакавых дзвярах алтарнай перагародкі маляўнічыя абразы «Святая Алена» і «Святы Макарый» (XVIII ст.). У цэнтры над 3-м ярусам нанесена тэмперная размалёўка XVIII стагоддзя «Тайная вячэра», над якой у барочным ляпным картушы – «Спас Нерукатворны». Каларыстычная гама размалёвак складаецца з карычнева-чырвоных, вохрыстых, сіне-блакітных і зялёных таноў. Алтарная перагародка завершана гарэльефнай кампазіцыяй «Троіца новазапаветная», выкананай у стылі ракако (XVIII ст.). У цэнтральнай частцы кампазіцыі фігуры Бога Саваофа і Ісуса, галоўкі херувімаў і анёлаў у аблоках. У левай частцы трансепта збераглася размалёўка «Укрыжаванне» (XIX ст.). У 1913 годзе мастачкай з Віцебска і мясцовым жывапісцам П. А. Зыкавым зроблена рэстаўрацыя абразоў сабора.

У цяперашні час Сафійскі сабор – адзін з найбуйнейшых культурных цэнтраў Беларусі. Тут здзяйсняюцца богаслужэнні і абрады, праходзяць экскурсіі, канцэрты і творчыя вечары. Сафійскі сабор як музей гісторыі архітэктуры і канцэртная зала ўваходзіць у склад Нацыянальнага Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка.

У 1983 годзе ўпершыню слухачоў сабралі ў канцэртнай зале Сафійскага сабора, якая славіцца сваёй цудоўнай акустыкай, а з 1985 года тут гучыць арган.

Вядучых беларускіх і замежных музыкантаў штогод аб'ядноўваюць унікальныя культурныя праекты ў Сафійскім саборы:

– Міжнародны фестываль старадаўняй і сучаснай камернай музыкі;

– Міжнародны фестываль арганнай музыкі «Званы Сафіі».

Кожную нядзелю для турыстаў і прыхільнікаў класікі праходзяць канцэрты арганнай музыкі (у год іх больш за 300).

ЛІТАРАТУРА

1. Антановіч, К. У Полацку і ў Акропалі / К. Антановіч // Культура. – 2010. – 17–23 крас. – С. 14.

2. Балышева, С. На высоком двинском берегу... / С. Балышева // Беларуская думка. – 2009. – № 5. – С. 88–91.

3. Братко, Г. В поисках утраченного / Г. Братко // Советская Белоруссия. – 2008. – 24 окт. – С. 16.

4. Бутэвіч, А. Белакрылая птушка надзеі / А. Бутэвіч // Звязда. – 2001. – 14 ліп. – С. 10.

5. Геращенко, А. Пришло время воссоздать Софийский собор / А. Геращенко // Наше православие. – 2015. – № 8 (авг.). – С. 4–5.

6. Дзежыц, Д. Каля Сафійскага сабора [горада Полацка] знайшлі новы падземны ход / Д. Дзежыц // Вольнае Глыбокае. – 2012. – 21 чэрв. – С. 4.

7. Дзядзінкіна, С. «Сафія плыве над Дзвіною, нібы карабель...» / С. Дзядзінкіна, Э. Шэлест // Народная газета. – 2011. – 15 лістап. – С. 8.

8. Дук, Д. «Святая София о седми версех»: храм в Полоцке от деревянного к каменному / Д. Дук // Родина. – 2007. – № 6. – С. 63–67.

9. Ивченко, Л. У этих стен шумело полоцкое вече... / Л. Ивченко // Віцебскі рабочы. – 2012. – 22 мая. – С. 4.

10. Карпас, Е. Почему затягивается реставрация Софийского собора [в городе Полоцке] / Е. Карпас // Знамя юности. – 2013. – 17 мая. – С. 5.

11. Королев, М. Вначале было слово / М. Королев // Наша Талачыншчына. – 2009. – 31 кастр. – С. 10.

12. Кушакова, Т. А. София Полоцкая от древнерусской архитектуры до виленского барокко / Т. А. Кушакова // Труды молодых специалистов Полоцкого государственного университета / Министерство образования Республики Беларусь, Полоцкий государственный университет ; редкол.: Д. Н. Лазовский [и др.]. – Новополоцк, 2009. – Вып. 36 : Строительство. – С. 8–11.

13. Лаврецкий, Г. София – премудрость Полоцкая / Г. Лаврецкий // Родина. – 2007. – № 6. – С. 81–82.

14. Ланеўская, Г. Наша Сафія / Г. Ланеўская // Мастацтва. – 2003. – № 1. – С. 63–65.

15. Малашеня, Л. С высоты Софийского собора / Л. Малашеня // Витебские вести. – 2017. – 8 июля. – С. 8.

16. Полацкі Сафійскі сабор / аўт. тэксту Т. А. Джумантаева ; фота: А. П. Дрыбаса [і інш.]. – Мінск : Беларусь, 2008. – 68 с.

17. Сабор у імя святой праведнай Сафіі // Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін ; маст.: З. Э. Герасімовіч, У. П. Свентахоўскі. – Мінск : БелЭн, 2007. – С. 329–330.

18. Савіцкая, Ю. Ад Полацка пачаўся свет / Ю. Савіцкая // Народная газета. – 2009. – 25 крас. – С. IV.

19. Свята-Сафійскі сабор // Праваслаўныя храмы на Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін ; маст. І. І. Бокі. – Мінск : БелЭн, 2001. – С. 163–164.

20. Семенюга, Т. Три Софии. Загадка собора над Двиной / Т. Семенюга // Планета. – 2014. – № 11. – С. 48–55.

21. Слюнченко, В. Г. Полоцкий Софийский собор : историко-архитектурный очерк / В. Г. Слюнченко. – Минск : Полымя, 1987. – 48 с.

22. Трапезникова, Л. Увидеть Полоцк и ...вернуться / Л. Трапезникова // Беларускі час. – 1999. – 30 снеж. – С. 8.

23. Тулупава, І. Паміж Дзвіной і Палатою / І. Тулупава // Літаратура і мастацтва. – 2009. – 20 лістап. – С. 4.

24. Филюшкин, А. «Жалобный плач города Полоцка...»: София над Двиной в войнах Ивана Грозного / А. Филюшкин // Родина. – 2007. – № 6. – С. 108–112.

25. Цялежнікаў, У. З гісторыі полацкай Сафіі / У. Цялежнікаў // Краязнаўчая газета. – 2016. – № 35 (верас.). – С. 4 ; № 36 (верас.). – С. 4.

26. Цялежнікаў, У. Як выглядаў Полацкі Сафійскі сабор ХІ стагоддзя / У. Цялежнікаў // Краязнаўчая газета. – 2017. – № 5 (люты). – С. 5 ; № 6 (люты). – С. 5 ; № 7 (люты). – С. 5.

27. Четыре жизни Полоцкой Софии / подгот. Ю. Осипов // Народнае слова. – 2000. – 20 чэрв. – С. 5.

28. Штыхов, Г. София Ивана Хозерова / Г. Штыхов // Родина. – 2007. – № 6. – С. 74–75.