Геалагічная будова, карысныя выкапні, рэльеф. Віцебскі раён

Подробности

Створана 06.05.2013 07:26

Адноўлена 27.04.2017 11:28

Сучасны рэльеф Віцебскага раёна фарміраваўся на працягу доўгага часу, пачынаючы з дакембрыйскага перыяду да нашых дзён. Час гэты падлічваецца больш чым мільярдам гадоў. Неаднойчы суша змянялася морам, а мора – сушай, рэзка змяняўся і клімат: тут быў і трапічны, і ўмераны, а перад наступленнем ледавікоў – халодны арктычны.

Кожная геалагічная эра пакінула свае асадкавыя пароды, якія гарызантальнымі слаямі ляжаць на старажытным крышталічным фундаменце. Дэвонскія моры пакінулі шэрыя і стракатыя пясчанікі з пражылкамі жоўтых даламітаў, а ў мелкіх залівах адклаліся зялёна-блакітныя пяскі і гліны, якія зрэдку на берагах Заходняй Дзвіны выходзяць на паверхню.

Сучасны рэльеф сфарміраваўся пераважна пад уплывам эразійна-акумуляцыйнай дзейнасці ледавікоў. У канцы трэтычнага перыяду ў гарах Скандынавіі з'явіліся ледавікі, якія сталі паступова прасоўвацца на поўдзень. На сваім шляху яны зразалі грэбні вышынь, стваралі заглыбленні, а адыходзячы, пакінулі марэны – горы пяску, гліны, камянёў. Марэнная града добра праглядаецца на тэрыторыі Віцебскага раёна. На палях знаходзіцца шмат валуноў з гнейсаў, гранітаў, дыябазаў. Найбольш працяглым і магутным было дняпроўскае ледавікоўе, а найбольш вызначальным для сучаснага рэльефу паўночнай Беларусі – апошняе, або паазерскае.

Паверхня Віцебскага раёна ўяўляе сабой чаргаванне ўзгоркавых узвышшаў з плоскімі раўнінамі і нізінамі, расчлененымі далінамі рэк. Аб ледавіковым паходжанні рэльефу сведчаць буйныя і невялікія марэнныя ўзгоркі, друмліны, камы і озы, якія добра захаваліся да нашых дзён.

Цэнтральная і ўсходняя часткі раёна размешчаны на Віцебскім узвышшы. Заходняя часткова знаходзіцца на Полацкай нізіне. Паўночна-ўсходняя частка ляжыць на Суражскай нізіне. Паверхня раёна ўзгорыста-раўнінная, пераважныя вышыні 180–200 м. Найвышэйшая кропка раёна – 254 м над узроўнем мора (каля в. Хамутоўка Вымнянскага с/с). Самая нізкая кропка – 120 м (урэз р. Дзвіна каля в. Старое Сяло Лятчанскага с/с).

У тэктанічных адносінах раён прымеркаваны да Аршанскай упадзіны. Зверху залягаюць пароды антрапагенавага ўзросту магутнасцю ад 20 да 120 м, ніжэй дэвонскія да 460 м, верхнепратэразойскія да 1150 м адклады. Агульная магутнасць платформавага чахла 1400–1500 м.

У раёне пашыраны дзярнова-падзолістыя глебы, бедныя перагноем, якія змяшчаюць раствораныя кіслоты. Сустракаюцца тарфяна-балотныя, поймавыя і дзярнова-карбанатныя.

Геалагічная будова тэрыторыі і гісторыя яе развіцця – асноўны фактар, які абумовіў утварэнне і месцазнаходжанне разнастайных пакладаў карысных выкапняў. У адкладах антрапагена сканцэнтраваны запасы торфу, будаўнічых матэрыялаў, сапрапелю, прэснай вады. Найніжэйшыя дэвонскія ўтварэнні (даламіты) з'яўляюцца крыніцай аграхімічнай сыравіны і будаўнічага каменю. Яшчэ глыбейшыя тоўшчы (ніжні палеазой, верхні пратэразой) змяшчаюць значныя запасы прэснай і мінералізаванай вады.

У цэлым раён небагаты на запасы карысных выкапняў у параўнанні з іншымі раёнамі Беларусі. Вядомы 3 радовішчы даламіту з запасамі 969 млн. т (Краснадворскае, Гралёвскае, Цякава-Койтаўскае); 178 радовішчаў торфу з агульнымі запасамі 37,9 млн. т (найб. Гладынскі Мох); Пушчанскае радовішча цэментнай гліны; 6 радовішчаў пясчана-жвіровага матэрыялу з запасамі 7,9 млн. т (Максюткаўскае, Забежненскае, Бабініцкае, Янавіцкае, Дыманоўскае, Іванькоўскае); Астраўское радовішча пяску; 6 радовішчаў глін з запасамі 29 млн. т (Асёцкае, Журжаўскае 2-е, Хахлоўшчына, Цагельня, Ізбовіцкае, Янавіцкае); крыніца мінеральнай вады Лётцы.

ЛІТАРАТУРА

1. Захаренко, Т. Ф. Витебский район / Т. Ф. Захаренко // Регионы Беларуси : энциклопедия : в 7 т. / редкол.: Т. В. Белова (гл. ред.) [и др.]. – Минск : БелЭн імя П. Броўкі, 2010. – Т. 2 : Витебская область : в 2 кн.. – Кн. 1. – С. 234–239.

2. Віцебскі раён // Энцыклапедыя прыроды Беларусі : у 5 т. / рэдкал.: І. П. Шамякін [і інш.]. – Мінск : БелСавЭн імя П. Броўкі, 1983. – Т. 1. – С. 470–472.

3. Геалогія і клімат // Віцебскі раён : краязнаўчыя нарысы / І. А. Абрамава [і інш.] ; уклад. М. В. Півавар. – Мінск : Паркус плюс, 2008. – С. 10–19.