ПАРТЫЗАНСКІЯ ФАРМІРАВАННІ НА ВІЦЕБШЧЫНЕ

З першых дзён акупацыі ў тыле ворага пачаў зараджацца партызанскі рух, які набыў шырокі размах у 1943 годзе. Наваколлі Віцебска і Полацка сталі месцам узнікнення першых партызанскіх атрадаў на Віцебшчыне.
Партызаны абаранялі насельніцтва і аказвалі яму дапамогу ў часы блакад, карных экспедыцый, налётаў варожай авіяцыі. З партызанскіх аэрадромаў адпраўляліся ў савецкі тыл жанчыны і дзеці. Народныя мсціўцы нападалі на фашысцкія гарнізоны, грамілі паліцэйскія ўчасткі, вызвалялі населеныя пункты, адваёўвалі цэлыя раёны, дзе аднаўлялі савецкую ўладу.
Гэтыя тэрыторыі, вызваленыя партызанамі ў тылах нямецкіх войскаў, атрымалі назву партызанскіх зон і краёў. Партызанская зона ўключала населеныя пункты аднаго або некалькіх раёнаў, тэрыторыя якіх ўтрымлівалася і кантралявалася партызанамі. У ёй былі адноўлены органы і ўстановы савецкай улады. Партызанскі край, у сваю чаргу, аб’ядноўваў дзве і больш партызанскія зоны. На тэрыторыі Віцебшчыны самымі буйнымі з іх лічацца Суражская, Расонска-Асвейская, Полацка-Лепельская і Сенненска-Аршанская.
8 сакавіка 1942 г. ЦК КП(б)Б аднавіў работу Віцебскага абкама партыі. Група кіраўнікоў вобласці пачала працаваць пасля прыбыцця ў раён 4-й ударнай арміі. Віцебскі абкам партыі пастаянных тэрытарыяльных злучэнняў не ствараў. У вобласці брыгады дзейнічалі пад непасрэдным кіраўніцтвам падпольных райкамаў партыі, але ў аператыўных зносінах былі самастойнымі. З восені 1942 г. яны падтрымлівалі цесныя стасункі з Беларускім штабам партызанскага руху (БШПР) праз радыёсувязь і транспартную авіяцыю. Штодзённае кіраванне віцебскімі брыгадамі БШПР здзяйсняў праз аператыўную групу пры Ваенным савеце Калінінскага фронту, а з лістапада 1943 г. – праз прадстаўніцтва ЦШПР і БШПР на 1-м Прыбалтыйскім фронце. У перыяд правядзення буйных баявых аперацый Цэнтральны і Беларускі штабы партызанскага руху аб’ядноўвалі асобныя брыгады ў часовыя партызанскія злучэнні. Асаблівасцю партызанскага руху на Віцебшчыне з’яўлялася пастаянная сувязь партызан з часцямі Чырвонай арміі, савецкім тылам, Паўночна-заходняй аператыўнай групай ЦК КП(б)Б і СНК БССР. Згодна з рашэннем бюро партыі Віцебская вобласць была падзелена на чатыры «кусты»: віцебскі, аршанскі, лепельскі і полацкі. У кожны з іх уваходзіла па 4–5 раёнаў. Вясной і летам 1942 г. ЦК КП(б)Б і Віцебскім абкамам была створана шырокая сетка падпольных партыйных і камсамольскіх органаў. Да канца года на тэрыторыі вобласці функцыянавалі 16 падпольных райкамаў і 20 райкамаў камсамола.
На акупіраванай тэрыторыі Віцебскай вобласці актыўную дзейнасць вялі розныя партызанскія фарміраванні, якія складаліся пераважна па вайсковым прынцыпе. Асноўнай баявой адзінкай з’яўляліся партызанскія атрады (з колькасцю байцоў ад некалькіх дзясяткаў да некалькіх соцень). На працягу 1942 г. у рэгіёне дзейнічалі 173 партызанскія атрады. Вялікае значэнне на развіццё партызанскага руху аказвалі «Суражскія (Віцебскія) вароты», праз якія на Віцебшчыну з савецкага тылу прыбывалі асобныя атрады, арганізацыйныя і дыверсійныя групы.
З красавіка 1942 г. многія атрады сталі аб’ядноўвацца ў партызанскія брыгады, якія маглі самастойна вырашаць баявыя задачы і былі найбольш зручнай формай арганізацыі сіл партызан. У брыгаду ўваходзіла 3–7, а часам да 10 атрадаў. Колькасць байцоў у брыгадзе – ад 600–800 да некалькіх тысяч. У многіх атрадах ствараліся кулямётныя, мінамётныя і артылерыйскія падраздзяленні, зброевыя майстэрні. Самастойнымі структурнымі элементамі станавіліся разведвальныя падраздзяленні, гаспадарчыя і санітарныя службы. Агульнае аператыўнае кіраўніцтва атрадамі ажыццяўлялі камандаванне і штаб брыгады: яны распрацоўвалі планы баявых аперацый і кантралявалі ход іх выканання. Кіраўніцтва брыгады звычайна складалася з камандзіра, камісара, начальніка штаба, намеснікаў камандзіра па разведцы і дыверсіях, памочніка камандзіра па забеспячэнні і медыцынскай службе, памочніка камісара па камсамоле. Там, дзе сярод партызан было шмат вайскоўцаў, замест брыгад ствараліся партызанскія палкі. Па колькасці асабовага складу, узбраення, органам кіравання яны мала чым адрозніваліся ад брыгад.
Звычайна брыгада дыслацыравалася ў межах 1–2 раёнаў. У красавіку 1942 г. была арганізавана 1-я Беларуская брыгада – адна з першых на тэрыторыі Віцебскай вобласці. Камандзірам брыгады быў прызначаны М. П. Шмыроў. У яе склад уваходзілі 968 байцоў, камандзіраў і палітработнікаў. У гэты ж перыяд была створана брыгада «Аляксея» ў Лёзненскім раёне, якую ўзначаліў А. Ф. Данукалаў. У другой палове 1942 г. працэс аб’яднання атрадаў у брыгады паскорыўся. Усяго ў 1942 г. у Прыдзвінскім краі дзейнічалі 23 брыгады, якія аб’ядноўвалі 140 атрадаў.
1943-ці стаў годам найвышэйшага ўздыму партызанскага руху на Віцебшчыне. Партызанскія брыгады пад кіраўніцтвам Віцебскага абкама партыі, ЦШПР і БШПР не толькі наносілі магутныя ўдары па ворагу, разбураючы камунікацыі і знішчаючы яго жывую сілу і тэхніку, але і займалі вялікія тэрыторыі.
У сувязі з вызваленнем Чырвонай арміяй тэрыторыі Смаленскай вобласці ў 1943 годзе ў Віцебскую вобласць перабазіраваліся 1-я і 16-я Смаленскія брыгады, Смаленскі партызанскі полк. Восенню гэтага ж года часцямі Чырвонай арміі пачалося вызваленне паўночна-ўсходніх раёнаў вобласці, таму трэба было правесці перагрупіроўку партызанскіх брыгад, засяродзіць асноўныя сілы для ўдараў па тылавых камунікацыях 3-й нямецкай танкавай арміі. З гэтай мэтай была арганізавана Полацка-Лепельская аператыўная група ЦШПР і БШПР, якая аб’яднала 16 партызанскіх брыгад, у баявы склад якіх на 15 студзеня 1944 г. уваходзіла 119 атрадаў агульнай колькасцю больш за 17 тыс. чалавек. У ходзе вызвалення тэрыторыі Віцебскай вобласці многія партызанскія фарміраванні злучаліся з вайсковымі часцямі.
Усяго на тэрыторыі Віцебшчыны ў розныя часы дзейнічалі 39 партызанскіх брыгад, якія аб’ядноўвалі 325 атрадаў, і 34 асобныя атрады. Гэта каля трэці ўсіх партызанскіх фарміраванняў Беларусі.